گیاهان دارویی؛ از خطر انقراض تا صادرات خام و نداشتن برنامه علمی تولید

به گزارش ایرنا، تنوع کلیماتیک(شرایط اقلیمی) و اکولوژیک(بوم شناسی)جغرافیایی، وجود میکروکلیماهای متعدد در پهنه جغرافیایی، کشورمان را تبدیل به گنجینه‌ای از گیاهان دارویی با حداکثر مواد موثره نموده است که برغم اقدامات انجام شده در این زمینه که قانع کننده نیست به معنای واقعی نتوانستیم برای این محصول اقتصادی نقشه راه علمی تولید را متناسب با جغرافیای استان های کشور تهیه و تدوین کنیم.

بسیاری از گیاهان دارویی ایران از لحاظ کیفیت، شهرت جهانی دارد، کشورمان به دلیل قرار گرفتن در پهنه ای از جهان که در بر گیرنده پنج ناحیه رویشی ارسباران، ایران تورانی، هیرکانی، زاگرسی، خلیج فارس- عمانی، تنوع ژنتیکی قابل توجهی دارد و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهانی است.

به طوری که گونه های شناخته شده در آن هشت هزار و ۴۲۳ گونه گیاهی است که بیش از دو سوم قاره اروپاست، تحقیقات نشان داده که بیش از۲ هزار و ۳۰۰ گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، صنعتی، خوراکی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی- بهداشتی هستند و از این تعداد یکهزار و ۷۲۸ گونه منحصر به فرد و در سرزمین ایران رویش دارد و به‌ عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌شوند که می توانند به عنوان یک ظرفیت بالقوه، در راستای ساماندهی بهره برداران و کاهش دام موجود در عرصه های منابع طبیعی، جایگزین بسیار مناسبی برای فعالیت های دامداری در مراتع باشند و با ایجاد پوشش گیاهی، بهره وری چندین برابر دام، ارزش خواهد داشت و یکی از منابع مهم صادرات غیرنفتی و تامین ارز و ایجاد زیرساخت های علم و فنآوری کشور، با رعایت اصول بهره برداری بهینه نقش آفرینی کنند.

پرفروش ترین گیاهان دارویی در بازارهای بین المللی شامل باریجه، آنغوزه تلخ، آنغوزه شیرین، آویشن، کنگر، کاپاریس، علف گاوزبان، پنیرک، وشاء، قارچ دنبلان، بابونه، باریجه ،کتیرا، گلرنگ،کرفس کوهی، موسیر  است و ایتالیا، هندوستان، اسپانیا، آلمان، فرانسه، افغانستان، سوئیس، کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله کشورهایی هستند که گیاهان دارویی و محصولات غیرچوبی به این کشورها صادر شده است.

کمبود متخصصین در سطوح عالی و در سطح کارشناس جهت آموزش، ترویج  و نظارت بر احیا و توسعه گیاهان دارویی - صنعتی و کمبود دانش فنی، فقدان استانداردهای احیا، توسعه و بهره برداری گیاهان داروئی در عرصه های ملی، ضعف ارتباطات بین سازمانی در نهادهای متولی گیاهان دارویی، کمبود تحقیق و پژوهش کاربردی در راستای حفاظت، احیا و توسعه گیاهان دارویی، عدم تخصیص اعتبار و بودجه مناسب، کافی و مستمر و فقدان ردیف های بودجه ای مشخص به منظور اجرای طرح های احیا و توسعه، فقدان بذر و نهال استاندارد، فقدان ماشین آلات برداشت و فرآوری گیاهان دارویی و خام فروشی گیاهان دارویی از جمله چالشهای فراروی گیاهان دارویی است.

کارشناسان بهره‌برداری دانشگاه‌ها از ظرفیت‌های ایجاد شده ، تدوین استانداردهای ملی و رعایت شیوه‌نامه‌های بین‌المللی جهت حفاظت، احیا، توسعه و صادرات محصولات ، استانداردهایی که کمک می کند تا محصولات ارگانیک با کیفیت بالاتر و قابل قبول تری به بازار برسد، ایجاد هماهنگی و وحدت رویه بین دستگاه های تحقیقاتی، آموزشی و اجرایی در خصوص توسعه پایدار گیاهان دارویی، افزایش تحقیقات کاربردی ، افزایش اعتبارات، تمرکز فعالیت‌های علمی و صنعتی در تأمین نهاده ها و منابع مورد نیاز جهت (تولید - تکثیر- فرآوری - بسته‌بندی)گیاهان دارویی از جمله راهکارهای بخش گیاهان دارویی برشمردند.

اقتصادی کردن طرح‌ های منابع طبیعی، احیا و توسعه رویشگاه های گیاهان دارویی، بهبود معیشت و اقتصاد جوامع محلی، حفاظت پایدار و مدیریت بهینه عرصه‌ها با تاکید بر مشارکت جوامع محلی، افزایش میزان اشتغال‌زایی به صورت مستقیم و غیرمستقیم، درآمدزایی و ارزآوری  برای کشور، اصلاح روش‌های بهره‌برداری به منظور استفاده بهینه از پتانسیل‌های گیاهان داروی و حفظ منابع ژنتیکی، خودکفایی کشور در زمینه تامین مواداولیه و محصولات دارویی- صنعتی- خوراکی- آرایشی و بهداشتی از جمله دستاوردهای توسعه گیاهان دارویی در کشور است که باید به این مهم توجه ویژه بشود.

به اعتقاد کارشناسان امر با همه مزیت ها و خواصی که گیاهان دارویی دارد متاسفانه هنوز در زمینه بهره برداری آن در کشور ساماندهی نشده است در حالی که بسیاری از متخصصان تاکید دارند که ایران در این بخش دارای ظرفیتی فراوان است که باید بهره وری و فرآوری آن ساماندهی اصولی انجام گیرد.   

طبق اعلام منابع رسمی، در سال جاری ۳۵۰ تن انواع گیاهان دارویی عرصه های مرتعی و جنگلی کشور به ارزش ۱۶ میلیون دلار به خارج صادر شده است که کارشناسان می گویند اگر این محصولات طبیعی از برداشت تا صادرات به صورت کامل با نقشه علمی و حمایت های همه جانبه از تولیدکنندگان فرآوری و صادر بشود علاوه اشتغالزایی ، درآمد زیادی برای کشور خواهد داشت.

مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری مقدار صادرات سال جاری انواع گیاهان دارویی کشور را ۳۵۰ تن اعلام کرد و گفت : این مقدار محصولات از عرصه های مرتعی و جنگلی کشور حاصل شده است.

ترحم بهزاد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در چالوس مقدار صادرات گیاهان دارویی شش ماه نخست سال گذشته را ۵۴۰ تن اعلام و اضافه کرد این میزان محصول از راه های زمینی، هوایی و دریایی به کشورهای اروپایی و حاشیه خلیج فارس صادر شد.    

گیاهان دارویی به خاطر برداشت بی رویه تخریب می شود

وی گیاهان دارویی مرتعی صادراتی را از جمله گل گاوزبان ، گل وشا ، کتیرا ، گلرنگ، دنبلان، آنقوره و آویشن برشمرد و مجموع تعداد آنها را در کشور بیش از ۷۰ گونه اعلام کرد و گفت : یکی از سیاست های دولت در راستای منویات رهبر معظم انقلاب، محدودیت در برداشت انواع گیاهان دارویی است چرا که برداشت این نوع گیاهان و ارزآوری به چه بهایی، متاسفانه هرساله گستره زیادی از عرصه منابع طبیعی به خاطر برداشت بی رویه این محصولات تخریب می شود و به گذشت زمان منابع پایه آب و خاک را از دست می دهیم.

بهزاد خاطرنشان کرد: امروز یکی از دغدغه های بسیار مهم جلوگیری از برداشت بی رویه گیاهان دارویی است که عده زیادی از حاشیه نشینان جنگل و جوامع محلی به صورت گروهی برای مصارف شخصی به سراغ این نوع گونه های گیاهی می روند و در نتیجه شاهد کاهش تراکم برخی از گونه های های ارزشمند هستیم.

برداشت ۸ هزار تن گیاهان دارویی در پنج سال گذشته 

وی بیان داشت: در این حوزه با توجه به شرائط اقلیمی و اعمال محدودیت های بهره برداری، کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری هر استانی ظرفیت ها را پیمایش و ارزیابی خواهد کرد به تناسب شرایط اقلیمی گونه های گیاهی قابل برداشت است و برابر ماده ۲۵ قانون مبارزه با قاچاق ارز و کالا خارج از طرح ها هرگونه برداشتی غیرمجاز است.

مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری بیان کرد : برابر آمار طی پنج سال گذشته تاکنون حدود هشت هزار تن انواع گیاهان دارویی از سطح مراتع و جنگل ها در کشور برداشت و از این مقدار ۶ هزار تن صادرات شد و بقیه نیز در داخل کشور مصرف شد.

وجود هشت و ۴۰۰ گونه گیاهان دارویی در کشور

ترحم با اشاره به آنکه حدود هشت هزار و ۴۰۰ گونه از گیاهان دارویی در ایران وجود دارد ، خاطرنشان کرد : حدود  ۲ هزار و ۳۰۰ گونه از این تعداد گیاهان دارویی مرتعی و یک هزار و ۷۲۸ گونه از گیاهان دارویی تولیدی در مرتع کل کشور بومی ایران است.
بر اساس آمارهای جهانی اکنون میزان تجارت جهانی گیاهان دارویی بیش از ۱۰۷ میلیارد دلار است که طبق پیش بینی انجام شده، این رقم تا سال ۲۰۲۵ به بیش از ۴۵۰ میلیارد دلار افزایش خواهد یافت.
گزارش های رسمی کشور هم نشان می دهد که سالانه بیش از ۱۷ میلیون و ۱۵۴ هزار و ۴۶۷ کیلوگرم انواع گیاهان دارویی در قالب ۲۰۹ شرکت تعاونی بخش کشاورزی با اشتغالزایی ۱۰۲ هزار و ۸۸۰ نفر در کشور تولید می شود.

جنگل های هیرکانی با گستره حدود ۱.۹ میلیون هکتار از آستارا در شمال استان گیلان آغاز می شود و تا گُلی‌ داغی در شرق استان گلستان به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر پراکنش دارد.  

یهزاد ادامه داد : بر اساس اطلاعات موجود بیش از ۲ هزار گونه گیاه دارویی در عرصه های جنگلی و مرتعی کشور در معرض خطر است و تاکنون بیش از هشت هزار گونه گیاهی در کشور شناسایی شده که بیش از دو سوم آن گونه های اروپایی است و از این تعداد حدود هزار و ۷۲۸ گونه منحصربفرد ایران است و ۲ هزار و ۳۰۰ گونه دارویی خوراکی و صنعتی و بهداشتی است. 
در زمینه بهره برداری گیاهان دارویی هنوز ساماندهی نشده است 
مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اظهارداشت: با همه مزیت ها و خواصی که گیاهان دارویی دارد متاسفانه هنوز در زمینه بهره برداری آن ساماندهی نشده است. 
بهزاد بیان داشت : رویکرد سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در گذشته تولید علوفه بوده در حالی که امروز  نوع نگاه تغییر کرده که در قالب راهنمای طرح مرتعداری نظیر بوم گردی، گردشگری ، زراعت چوب  پرورش ماکیان، پرواربندی و مهم تر توسعه گیاهان دارویی است. 

مدیرکل امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور گفت : امروز فعالیت در کشت گیاهان دارویی و ارزآوری که دارد خیلی می تواند به بهبود معیشت خانوارها کمک کند و ضمن آنکه فعالیت در این حوزه هم جلوی فرسایش خاک، تخریب طبیعت را می گیرد. 
وی حفاظت، احیا و توسعه و بهره برداری بهینه از منابع طبیعی را رسالت این سازمان برشمرد و گفت:  اکنون چهار نوع تولید قارچ در کشور داریم که سه نوع آن در مرتع و نوع دیگر آن در جنگل ها بدست می آید، قارچ قهوه ای، قرمز و سفید در عرصه های مرتعی است که مورد اقبال کشورهای حاشیه خلیج فارس قرار دارد و  کیلویی حدود ۸۰۰ هزار تومان خرید و فروش می شود و نوع دیگر قارچ ترافل است که در جنگل های گلستان می روید و بهره برداری می شود. 
مدیرکل امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری مجموع گونه های شناخته شده قارج در دنیا را  ۳۹۰ هزار و ۹۰۰ گونه گیاهی اعلام کرد و گفت: همانگونه که مرتع ۱۷ نوع کارکرد دارد گیاهان دارویی هم مزیت های فراوانی از جمله تولید اکسیژن، حفظ منابع پایه، مدیریت آب و خاک، پالایش زمین، تنظیم چرخش آب در طبیعت و جلوگیری از سیلاب و ریزه گردها دارند. 

ضرورت فرآوری به جای صادرات خام / برداشت بی رویه و غیرمجاز ادامه دارد

وی تاکید کرد: در زمان حاضر باید برای سامان بخشیدن برداشت گیاهان دارویی و تعدیل دام در عرصه های کشور برنامه ریزی کرد در غیر این صورت به زودی شاهد ریزگردها و سیلاب خواهیم بود.

وی تاکید کرد : باید برای جلوگیری از خام فروشی گیاهان دارویی سیاستگذاری کرد و دانشگاه های علوم پزشکی، سازمان صمت ، غذا و دارو ورود و بستر را برای سرمایه گذاری فراهم کنند و به جای صادرات خام در کشور فرآوری شود. 

بهزاد خاطرنشان کرد : امروز با وجود آنکه آموزش های لازم به جوامع محلی داده می شود و فرهنگ سازی هم صورت گرفته منتهی باز هم شاهد ورود خودروها در مراتع هستیم که به صورت بی رویه و غیرمجاز برداشت می کنند و این سازمان هم با کمبود نیرو مواجه است.

جنگل های شمال بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال قدمت دارد و دارای ۹۰ گونه درختی و ۲۱۱ گونه درختچه ای و هزار و ۵۵۸ گونه علفی و بوته ای است.
اسکندر زند مشاور وزیر جهاد کشاورزی هم خاطرنشان کرد: براساس آمار موجود، در دنیا ۲۵ درصد گیاهان و ۲۵ درصد جانوران و ۱۰ درصد حشرات در حال نابودی هستند و این وضعیت در ایران وخیم تر است که در صورت ادامه یافتن این مهم تا ۱۰ سال آینده همچون گذشته در تخریب تنوع زیستی، شاهد صدمه دیدن زندگی نسل بشر کنونی خواهیم بود.

وی بیان کرد: هنوز واژه تنوع زیستی در کشور جانیفتاده است ، تنوع زیستی کل شبکه حیات را در کره زمین شامل می شود که طی میلیون ها سال تکامل یافته است که حفظ و احیای  این مهم لازمه بقای انسان در همه اعصار است.

مشاور وزیر جهاد کشاورزی تنوع گونه گیاهی در کره زمین را هشت میلیون گونه برشمرد و افزود: براساس آخرین برآورد در جهان ۵۰ میلیون گونه تنوع زیستی وجود دارد که از این تعداد گونه ۴۳ هزار گونه در ایران تاکنون شناسایی شده و این تعداد نیز ۱۲ هزار گونه شامل گیاهان و قارچ ها هستند که بخش عمده آنها را گیاهان دارویی تشکیل می دهند.

وی ایران را مهد بسیاری از گونه های گیاهان و جانوران دانست و افزود: ایران یکی از ۳۵ نقاط داغ تنوع زیست محیطی در دنیاست که نیم از گونه های گیاهی را  در خود دارد.

گیاهان دارویی باید یک صنعت نگریسته شود

در همین پیوند ، سید اسدالله تیموری یانسری ربیس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری می گوید اکنون در بخش گیاهان دارویی کشور به صورت سنتی و خام فروشی پیش می رویم که ضروری است صفر تا صد آن به عنوان یک صنعت نگریسته شود.

کارشناسان معتقدند از ۱۳ اقلیم دنیا، ۱۱ اقلیم در ایران وجود دارد که بیشترین سبقه گیاهان دارویی در طول تاریخ مربوط به این کشور است اما این استاد دانشگاه یادآور شد ما در کشور در بخش گیاهان دارویی جایگاه مطلوبی نداریم.

صاحنبظران امر تاکید دارند همایش های تخصصی مربوط باید برای رفع موانع و مشکلات فرآروی بخش گیاهان دارویی کشور اقدام و برای شناساندن آن تدبیر کنند. 
رییس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری تصریح کرد : ۱۵۰ سال است که علم شیمی در کشور رونق دارد جالب این است که گیاهان دارویی موثرند و ماده ترکیب داریم اکنون خوشحالیم با همه نگرانی ها داروهای گیاهی را جایگزین داروهای شیمی کنیم. 
تیموری یانسری بیان داشت: می توانیم به سمت تولید گیاهان دارویی برویم اما چند چالش داریم که باید برطرف شود آنگاه از جمله می توان برای انواع حیوانات داروهای گیاهی و باغ های گیاهان زراعی هم تولید کنیم. 
بر اساس بررسی های صورت گرفته حدود ۵۰ درصد جمعیت دنیا علاقه مند به مصرف گیاهان دارویی هستند اگر تولید کننده خوبی در کشور به آن کیفیت بالا و زنجیره غذایی ارزش افزوده ایجاد کند می توان به سمت پایداری توسعه پیش رفت. 
رییس دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی ساری تاکید کرد:  باید از خام فروشی گیاهان دارویی فاصله گرفت و همه دست به دست دهیم تا بتوان به این سمت و سو در مصرف این گیاهان که سلامت بشر هم در سایه مصرف آنست برنامه ریزی اصولی شود.

تیموری یانسری بر ضرورت تهیه اطلس کشت گیاهان دارویی در استان مازندران تاکید کرد.

محمدباقر رضایی رییس اتحادیه گیاهان دارویی، ایران را گنجینه ای از انواع گیاهان دارویی برشمرد و ضروری حفاظت همه  جانبه آن تاکید کرد.

 به گفته وی با قابلیت های موجود در استان های مختلف می توان در برخی از گونه ها نظیر صمغ ها یا گل محمدی  در بخش تولید و صادرات آن گامهای اساسی برداشت.

رییس اتحادیه گیاهان دارویی ایران تصریح کرد : از ظرفیت های همچون استان مازندران در بخش گل گاوزبان برای جذب گردشگر باید بهره گرفت.

اگرچه برای تحقق این امر مهم  در ابعاد مختلف دیر شده و نتوانستیم از این ظرفیت، بهره برداری علمی داشته باشیم و سرمایه گذاری واقعی کنیم اما سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری با تدوین و ابلاغ" سیاست ها و ضوابط حفظ، احیا، اصلاح، توسعه، بهره برداری و صادرات محصولات (فرآورده ها) فرعی جنگل و مرتع" در چارچوب برنامه­ای کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت، حفاظت، احیا، اصلاح، بهره برداری و صادرات گیاهان دارویی را در دستور کار خود قرار داده است.

به خاطر اهمیت این موضوع ، چهارمین کنگره بین المللی و پنجمین همایش ملی زیست فناوری گیاهان دارویی و قارچ های کوهی در رامسر در حال برگزاری است که شماری از صاحبنظران داخلی و خارجی با برشمردن چالشهای فراروی این محصول در جهان و ایران بر ضرورت احیا؛ حفاظت و بهره وری علمی تولید آن تاکید کردند.