راز جنگل‌های دریایی حَرّا در جزیره قشم

جزیره دلفینی شکل قشم که در امتداد ساحل از شرق به غرب کشیده شده، تنگه هرمز را به ۲ بخش شمالی باریک و کم عمق و بخش جنوبی عمیق و نسبتا پهن، تقسیم کرده است.

رودخانه های موجود در این مسیر از جمله رودخانه های شور، شیرین، مهران، کل و میناب سالیانه سیلاب های فراوانی را به تنگه هرمز می ریزند که گل و لای همراه آن، سبب ایجاد جزایر متعدد کوچک و بزرگ رسوبی می شوند که سطح همه آنها را جنگل های همیشه سبز حرا، می پوشاند.

زیستگاه های گوناگون موجود در جزیره قشم، بر اثر احاطه اطراف این جزیره توسط ساحل بسیار متنوع دریا با عمق متفاوت که مسیر حرکت گردش آب و وارد شدن آب رودخانه ها است، پدید می آید.

در حاشیه بخش اعظمی از سواحل جزیره قشم که بزرگترین وسعت زمینی را در خلیج فارس به خود اختصاص داده جنگل زیبا و منحصر به فرد دریایی حرا قرار دارد که از جاذبه های بی نظیری برخوردار است.

درخت های این بوستان ملی دریایی که تحت حفاظت و مراقبت های سازمان منطقه ای محیط زیست قرار دارند از نوع و نژادی خاص و کمیاب هستند که فقدان و نابودی آنها برای محیط زیست جهانی ضایعه ای جبران ناپذیر به دنبال خواهد داشت.

به گفته کارشناسان درخت های این جنگل اعجاب انگیز ار نوع خاص مانگرو است که قابلیت زیست در آب های شور حتی در حالت غرقابی را دارد.

این عده می افزایند بافت ساقه و تنه و توانایی ریشه این درختان سحر آمیز به گونه ای است که آب شور دریا را ابتدا تصفیه و مواد مورد نیاز آن را جذب و مابقی را دفع می کنند.

مانگرو دارای ریشه های هوازی است که با اتصال به سطح کف دریا درخت تازه و نو رسته ای می شود که خود این تکثیر بقای جنگل های حرای ایران را که به صورت بوستان ملی است تضمین می کند.

از گیاه حرا علوفه خشک چهار پایان تهیه می‌ شود. بافت ساقه، تنه و ریشه این درخت آب شور دریا را تصفیه و مواد مورد نیاز آن را جذب و بقیه مواد را دفع می‌کند.

پوست حرا بر باکتری باسیل هانزن که عامل جذام است اثر مثبت دارد. شیره درون آوندها نیز بر بیماری خشکی پوست تاثیرات چشمگیری دارد.

در صنعت نیز از تانن موجود در حرا، برای تولید جوهر مازو استفاده می‌ شود. همچنین برای تهیه چسب تخته و خمیر چوب این گیاه مورد استفاده است.

از سوی دیگر جنگل‌ های حرا سالیانه حدود ۶ تا هشت تُن کربن را در یک هکتار از خاک ذخیره می‌ کنند. جلوگیری از فرسایش سواحل، پشتیبانی چرخه مواد مغذی موجود در آب، زیستگاه بسیار مناسب برای رشد گیاهان و جانوران، تولید اکسیژن به علت فتوسنتز، تهیه مواد اولیه رزین و تانن از فواید جنگل های دریایی حرا است.

همچنین وابستگی گونه‌ هایی از ماهیان و میگوها در دوره‌ ای از زندگی خود به این درختان، استفاده از ژن‌ های این درختان در زیست فناوری به عنوان منابع ژنتیکی، خواص طبی، کاربرد آنها در ترکیبات دارویی، زیبایی و چشم‌ انداز طبیعی و جذب توریست؛ از دیگر فواید جنگل‌ های حرا است. این درختان حتی در برخی کشورها برای جوامع محلی ارزش معنوی دارد.

این جنگل اعجاب انگیز دریایی پناهگاه بسیار مناسبی نیز برای پرندگان دریایی منطقه است که در انتهای شاخسار های مانگرو ماوا گزیده، تخم گذاری و تولید مثل می کنند.

حرا، سدی محکم در حفاظت سواحل از گزند سیلاب‌ ها و سونامی است، این درخت مقاوم و ارزشمند، باعث حفظ حیات و عدم فرسایش زمین در سواحل می شود که موقعیت ویژه جغرافیایی جزیره قشم و تاریخچه‌ آن باعث شکل گیری تنوع زیستی منحصر به فرد در این جزیره و سواحل آن شده است.

این جزیره با وسعت زیاد نسبت به سایر جزایر خلیج فارس در مرز ۲ اکوسیستم دریایی کاملا متفاوت یعنی خلیج فارس و دریای عمان قرار دارد.

شرایط زیستگاهی از جمله شوری، دما، اکسیژن و نظایر آن در این ۲ اکوسیستم آبی یکسان نیست و این عوامل باعث شده به رغم اینکه این ۲ آبراه از طریق تنگه هرمز به هم متصل هستند به لحاظ تنوع زیستی بسیار متفاوت باشند.

جزیره قشم در مرز این ۲ اکوسیستم اهمیت محیط زیستی ویژه ای پیدا کرده است. یکی از مواردی که باعث غنای زیستی و تنوع زیستی بالا می شود، تنوع زیستگاهی است.

وجود زیستگاه‌ های مختلف در این جزیره به خصوص زیستگاه‌ های ساحلی از ویژگی های منحصر به فرد این جزیره است. به طور مثال انواع بستر های ساحلی همانند بستر های صخره ای، مرجانی، سواحل گِلی، سواحل ماسه‌ ای، جنگل‌ های مانگرو و که در سرتاسر خلیج فارس مشاهده می‌ شوند، به صورت یکجا در جزیره قشم وجود دارند.

با داشتن این تنوع زیستگاهی، ما شاهد تنوع زیستی بالا در سواحل جزیره قشم هستیم. سه اکوسیستم حیاتی شامل بستر های مرجانی، جنگل‌ های حرا و جنگل‌ های بارانی به لحاظ تنوع زیستی از بیش‌ ترین تنوع جانوری و گیاهی برخوردارند در قشم و آب‌ های پیرامونی آن ۲ اکوسیستم اول و دوم وجود دارند.

وسعت جنگل‌ های حرا در قشم بیش از ۲۰۰ هزار هکتار است. وسعت جزایر مرجانی در آب‌ های پیرامون قشم به طور دقیق مشخص نشده ولی بر اساس بر آوردهای مقدماتی در اطراف قشم و تنگه هرمز تراکم مرجان‌ ها و تنوع جانوری وابسته به آن در خلیج فارس بسیار زیاد است.

با توجه به جریانات جزر و مدی در خلیج فارس، یکی از اکوسیستم‌ های مهم که در اطراف جزیره قشم قابل مشاهده و دسترسی است منطقه جزر و مدی است.

تنوع زیستی و فراوانی گونه ای در مناطق جزر و مدی وابسته به ساختار و نوع بستر دارد و  به دلیل غنای گونه‌ ای و زیستگاهی منطقه جزر و مدی جزیره قشم و همچنین سهولت دسترسی، این منطقه یکی از مناطق مورد علاقه بازدید برای گردشگران داخلی و خارجی است.

گفته می شود، درختان مانگرو (حرا) ۳۵ میلیون سال پیش بر روی کره زمین به وجود آمده اند. رویشگاه های حرا به دلیل قرار گرفتن در حد فاصل خشکی و دریا یکی از غنی ترین زیستگاه ها به شمار می روند و به دلیل نقش عمده ای که در باروری آبزیان ایفا می کنند، از اهمیت خاصی برخوردارند.

رشد، نمو و ادامه حیات بسیاری از جانوران و گیاهان در این اکو سیستم وابسته به پدیده شگفت انگیز جزر و مد دریاست. آب در طول شبانه روز ۲ بار عقب نشینی می کند و ۲ بار پیشروی و این عمل مداوم شرایط زیستی ویژه ای به این جنگل دریایی زیبا می بخشد.

جوامع جنگلی مانگرو در طول میلیونها سال موفق شده اند تا سازگاری اعجاب انگیزی با آب شور دریا و سواحل جزر و مدی پیدا کنند.  

از پایه درختان مانگرو قادر نیستند دمای کمتر از پنج درجه سانتی گراد را تحمل کنند، ضمن اینکه شوری بین ۲۰ تا ۳۰ در هزار برای رشد آنها مناسب است.

حرا گیاهی از گروه شوره زی و تیره شاه پسند است. دانه این گیاه بر روی درخت مار می‌ روید و نهال تولید می‌ کند. نهال از درخت جدا شده و در آب می‌ افتد. برگ‌ های این گیاه بیضی شکل است و قاعده‌ ای باریک (دوکی شکل) با رویه‌ ای سبز و براق دارند.

طول برگ‌های این گیاه پنج تا ۵.۷ سانتی‌ متر است و میوه آن بادامی شکل است که به یک خامه باریک منتهی می‌ شود. ریشه حرا نامنظم و گل کوچک این گیاه چهار برگ به رنگ طلایی است.

حرا عطری شیرین و خنک دارد که تا شعاع چند متری گیاه به مشام می‌ رسد. درخت حرا سه تا ۶ متر ارتفاع و شاخ و برگ‌ های سبز و روشن دارد. این گیاه در آب‌ های شور و دریا می‌ روید. در فاصله بین قشم و بندر خمیر، جریان بسیار کم امواج سبب شده بیشتر بذرها در این نواحی رشد کند.

برگ درختان حرا نیز علاوه بر آنکه منبع مهم غذایی برای آبزیان گیاه خوار است، به عنوان علوفه مورد تغذیه دام، به خصوص گاو و شتر قرار می گیرد.

به عقیده مردمان ساکن در مجاورت جنگل حرا، برگ درختان حرا دارای خواص بهداشتی است به طوری که حیوان با خوردن آن در مقابل بیماری های دامی بیمه می شود.

آنها معتقدند که ماده نیرومندی در ساقه و برگ درختان حرا یافت می شود که برای باروری و  حفظ نسل دام بسیار مفید است.

امروزه یکی از موارد بسیار مهم استفاده از رویشگاه حرا محیط های پرورش میگو است زیرا بیش از ۷۵ درصد مواد غذایی که مورد استفاده میگو قرار می گیرد و در استخرهای پرورش میگو به کار می روند به صورت مواد آلوده کننده و بازدارنده رشد میگو در می آیند، اما این مواد مضر در اثر تجزیه توسط باکتریها به مواد مصرفی قابل جذب در درختان حرا تبدیل می شوند.

درختان حرا همچنین با معتدل کردن شرایط فیزیکی و تاثیراتی که بر روی فعالیت های بیولوژیکی منطقه می گذارند به عنوان یکی از مهمترین محل های پرورش ماهی هامور یا «تُن» شناخته شده اند.

جنگل های حرا از جمله زیستگاه های مناسب برای رشد ۲ کفه ای ها، شک پایان، انواع خرچنگ ها و بارباکه ها، سخت پوستانی که به هر شی سختی در دریا از ساقه و ریشه های درختان حرا گرفته تا سنگ ها و حتی بر بدن بسیاری از جانوران آبی می چسبند، است.

اجتماع درختان حرا و خورهای این جنگل دریایی محلی بسیار مناسب برای تغذیه پرندگان مهاجر و آبزی در اواسط پاییز تا پایان فصل زمستان است که در این منطقه زمستان گذرانی می کنند.

تنوع بسیار زیاد مواد غذایی جامعه جنگلی حرا باعث شده است تا در این منطقه، شمار انواع پرندگان مهاجر و بومی به بیش از ۱۰۰ نوع برسد.

گرچه تنووع پرندگان این منطقه بسیار زیاد است و گونه هایی از جمله  اگرت ساحلی در ۲ رنگ خاکستری مایل به آبی و سفید، حواصیل های سفید و خاکستری، سلیم خرچنگ خوار، کاکایی، مرغ شنی، سنقر تالابی، آبچلیک، عقاب ماهی خوار، گیلانشاه دم سیاه و ابرو سفید و چاق لق هندی و دهها نوع پرندگان دیگر در این اکو سیستم یافت می شود، اما شاید بتوان گفت که هیچ کدام حضوری چشمگیرتر از اگرت ندارند.

سرشاخه های نورس درختان جنگل دریایی حرا غذای مورد علاقه دام های جزیره قشم است که به ویژه در سال های خشک و کم باران، برداشت از جنگل شدت بیشتری می گیرد و هر روز بیش از پیش این جنگل اعجاب انگیز دریایی را تحلیل می برد.

اما چاره چیست؟ بنیه اقتصادی خانواده های قشمی چنان نیست که بتوانند از جنگل حرا چشم بپوشند و با قبول هزینه های سنگین اقدام به خرید علیق و انتقال آن از سرزمین اصلی برای تغذیه دام های خود کنند.

چشم پوشی از نگهداری دام، که تامین کننده شیر و ماست و بخشی از غذای روزانه است، هم ممکن نیست. اما چه باید کرد؟

راه دیگری جز بهره برداری منصفانه و آگاهانه از جنگل (مانند هر جای دیگر دنیا که جنگلی هست و مردمانی در جوار آن) و سپس ترمیم و احیای آن به شیوه های علمی و صحیح نیست.

شرایط محیطی و طبیعی جزیره و حاکم بودن آب و هوای گرم و مرطوب و به ویژه کاهش چشمگیر نزولات جوی (باران) در سال های اخیر، پدیده بیابان زایی را به شدت دامن زده است و باید در تقابل با این پدیده ویرانگر، برنامه ریزی ها و اقداماتی به منظور مهار و کنترل بیابان زایی و کاهش اثرات زیست محیطی این پدیده در دستور کار مسوولان جزیره قرار بگیرد.

امروزه دولت های کشورهایی که بدترین آسیب را از فاجعه سونامی دیده اند، طرحی را اعلام کرده اند که بر اساس آن در سرتاسر سواحل خود اقدام به کاشتن جنگلی از درختان حرا می کنند.

آنها دیگر اطمینان یافته اند که این درختان در هر ساحل که بوده اند زندگی انسان ها و موجودات زنده را نجات داده اند. طرح گسترش درختان آب شورزی حرا حتی موجب بهبود شیلات در طول سواحل اقیانوس هند شده است.

با توجه به اینکه در دو یا سه دهه اخیر که بخاطر احداث راههای ارتباطی برای گردشگران و محل های پرورش میگو (برای تامین نیازهای فلات های غربی و دیگر شهرک های اطراف)، درختان جنگلی این مناطق را قطع کرده بودند و این سواحل تبدیل به زمین های باتلاقی انبوهی شده بود.

شواهد و مدارک اولیه نشانگر آن است که در آن ناحیه، درختان حرا به طور شگفت انگیزی سالم مانده اند و در برابر امواج خشمگین دریا مقاومت کرده اند، به طوری که تعداد کمی از این درختان دچار حادثه شده اند.  این درختان جنگی نقش یک دیوار و حایل را در حیات منطقه ایفا کرده و موجب حفاظت سواحل شده اند.شواهد و مدارک اولیه نشانگر آن است که در آن ناحیه، درختان حرا به طور شگفت انگیزی سالم مانده اند و در برابر امواج خشمگین دریا مقاومت کرده اند، به طوری که تعداد کمی از این درختان دچار حادثه شده اند.  این درختان جنگی نقش یک دیوار و حایل را در حیات منطقه ایفا کرده و موجب حفاظت سواحل شده اند.

برپایه این گزارش، بعد از وقوع سونامی پنج روستا در سواحل ایلات ایزه (اندونزی) محفوظ مانده بودند و فقط چهار نفر در سایمیولیوی ایسلند کشته شدند که در آنجا با وجود اینکه فاصله درختان حرا از مرکز سونامی فقط ۳۰ مایل بوده است، تمامی این درختان سالم مانده اند.

همچنین یک مقام نظامی در هند نیز اعلام کرده بود، ما هم باید در سرتاسر سواحل خود اقدام به کاشت این گونه گیاهان مقاوم کنیم.

یادآور می شود، در جاهایی از جهان که درختان حرا را قطع کرده اند، خطوط ساحلی دست خوش فرسایش شده و به طور سریع در حال نابود شدن هستند.

اما وجود و حضور درختان آب شورزیی حرا، به ویژه آنجا که تشکیل گستره ای جنگل ماندن داده اند، خطوط ساحلی همچنان زنده و پایدار مانده اند.

جنگل‌های دریایی گونه‌ ای که از جنگل در مناطق استوایی و نیمه استوایی هستند. این جنگل‌ ها در جهان با نام عمومی  «مانگرو» - (mangrove) و با نام علمی «اوسینا مارینا» (Avicennia marina) شناخته می‌ شوند.

در ایران این جنگل‌ ها به «جنگل‌ های حرا» معروفند. شهرت این نام به دلیل وجود درختچه‌ ای در این اکوسیستم است که ابو علی سینا، حکیم و دانشمند ایرانی، آن را «حرا» نامیده است. بنا بر افسانه‌ ای کهن نیز «حرا» درختی است که از اشک چشم انسان روییده است.

بنابراین باید بگوییم که جنگل‌های حرا نجات‌بخش موجودات زنده در این جزیره به شمار می‌روند و این، رازِ جنگل‌های حرا است.

جزیره قشم با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر از توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.

شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است.