گِل خورک ها میراث مشترک زندگی دریا و خشکی در قشم

در پهناب و گستره جغرافیایی جنوب کشور بیش از هزار و ۳۰۰ گونه ماهی شناسایی شده است که به واسطه شرایط خاص خلیج فارس از قبیل دما، شوری و نیمه بسته بودن محیط آن و در نتیجه اشتقاق برخی از گونه ها در مسیر تکاملی، شاید موجودات زیادی از جمله گِِل خورک ماهیانی وجود داشته باشند که همچنان برای ما ناشناخته بوده و به عنوان گونه ای جدید در محدوده خلیج فارس زندگی می کنند.

گِِلخورک یا گِل چراغ یکی از این گونه ماهی هاست که از نظر مطالعات زیست شناسی دارای اهمیت هستند و قابلیت معرفی به عنوان نشانگر زیستی برای پایش محیط زیست و بررسی اکوسیستم های گِلی و مانگرو در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری را دارند.

گِِل خورک ها ماهی هایی هستند که در پهنه های گِلی خورها، مصب ها و آب‌های ساحلی در هنگام جزر دیده می شوند.

آنها فعالیت هایی در محیط نیمه خشکی دارند که شامل تغذیه (جستجوی غذا) رفتارهای جفت یابی، خانه سازی، حرکات متناسب با وضعیت جزر و مد و رفتارهای قلمرو طلبی است.

گِل خورک ها درجه سازگاری با محیط خشکی و زندگی دوگانه تعدادی از این گونه ها در بین تمامی مهره داران آبزی بی‌نظیر است.

همیشه فاصله بین آب و خشکی، یکی از مهمترین موانع اکولوژیک برای مهره داران بوده است و این ماهی ها مثال های عالی هستند از اینکه چطور مهره داران توانسته‌اند مسیر تکامل به سوی زندگی نیمه خشکی زی را با اکوسیستم های انتقالی آبی (محیط جزر و مدی) ادامه دهند.

با وجود اینکه گونه های گِِل خورک ها در ایران در طول سواحل جنوبی از خوزستان تا چابهار پراکنده اند ولی مطالعه ای روی این گونه ها صورت نگرفته است که از دلایل این امر شاید بتوان به این ۲ مورد اشاره کرد که با وجود جذابیت مطالعه این گونه، اهمیت اقتصادی مستقیمی برای این ماهی ها در ایران وجود ندارد و با وجود اینکه گِل خورک ها در محیط در دسترس به نظر می رسند، نمونه گیری بسیار دشوار است.

امروزه این میراث ارزشمند طبیعی، با توسعه روز افزون جمعیت انسانی که با روند رو به رشد اقتصادی جهانی تشکیل می شود، در معرض تهدید قرار گرفته است و کشورهای مانند نیجریه، ایران، هند، مالزی، اندونزی و چین به طور منظم در حال تخریب زیستگاه این گونه ها (پهنه‌ های گِلی جزر و مدی و جنگل های مانگرو) هستند.

ماهی گِل خورک (Mudskipper) که با نام اشلمبو نیز شناخته می شود از لحاظ رده بندی علمی، جزو زیر خانواده Oxudercinae و خانواده Gobiida یا گوبی ماهیان است.

آنها را ماهیان دوزیست هم می نامند چرا که قادر به تنفس از هوا نیز هستند و همچنین توسط باله های سینه ای تغییر شکل یافته خود می توانند بر روی خشکی نیز حرکت کنند.

گِل خورک ها با زندگی در زیستگاه های بین جزر و مدی سازگاری یافته اند و بر خلاف اکثر ماهیان که با پایین آمدن آب (جزر) به طرف دریا رهسپار می شوند، با پنهان شدن در میان علف های دریایی یا درون آبگیرها و حفره هایی که خود ایجاد می کنند در محل بین جزر و مدی باقی می مانند.

گِل خورک ها هنگامی که در خارج از آب هستند بسیار فعال هستند و فعالیت هایی همچون بالا رفتن از درختان مانگرو، تغذیه، ارتباط با یکدیگر و دفاع از قلمرو در خارج از آب صورت را انجام می دهند.

این ماهیان، در مناطق بین جزر و مدی نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می شوند و جنگل های مانگرو به ویژه در جزیره قشم از زیستگاه های اصلی آنها به شمار می روند.

گِل خورک ها در طی روند تکامل، سازگاری های جالبی برای زندگی در خشکی دریافت کرده اند. برای مثال در زیر جشم آنها اندامی پیاله مانندی وجود دارد که در حقیقت چین خوردگی پوستی است. این بخش کاسه ای شکل، آب را درون خود ذخیره می کند. هنگامی که ماهی بیرون از آب قرار می گیرد احتمال خشک شدن چشم زیاد می شود، از این رو گِل خورک در مواقع لازم چشم خود را درون این پیاله فرو برده و مرطوب نگه می دارد.

خود چشم گِل خورک نیز از سازگاری های آن با محیط خشکی محسوب می شود. چشم های برجسته و بزرگ آن برای دیدن در خشکی سازگاری یافته اند و بینایی آنها درون آب محدودتر شده است.

یک سازگار سازی (آداپتاسیون) بسیار مهم این ماهی، وجود اتاقک های تنفسی در بدن آن است که این اتاقک های تنفسی در حقیقت محل ذخیره اکسیژن دریافت شده در زیر آب هستند و هنگامی که گِل خورک در خشکی دچار کمبود اکسیژن می شود، از اتاقک های تنفسی خود برای رساندن اکسیژن به آبشش ها استفاده می کند.

این ماهیان همچنین در گِل و لای بستر حفره هایی را ایجاد می کنند که به نوبه خود دارای ساختار جالبی هستند. آنها برای تخم گذاری و فرار از شکارچیان از این لانه ها استفاده می کنند.

گِل خورک از نوزادهای خود درون لانه مراقبت می کند. آنها معمولا حباب هایی را درون اتاقک لانه ذخیره کرده و به هنگامی که سطح اکسیژن در دسترس درون لانه پایین می آید، از این حباب ها استفاده می کنند.

در جزیره قشم نام محلی گِل خورک برای چند گونه ماهی از خانواده گاو ماهیان به کار برده می شود که رفتارهای دو زیستی (سازش به زندگی در خشکی) آنها به عنوان ویژگی اصلی آنها شناخته می شود.

گلِ خورک ها ماهیانی هستند که بیشتر زمانشان را در خشکی می گذرانند، آنها از طریق خزیدن به کمک باله های سینه ای و یا حرکت پرشی متوالی، قادر به حرکت بر روی خشکی هستند.

این ماهیان برای زندگی در محیط خشکی و بستر گلی، سازش های ویژه ای کسب کرده اند که تنفس از طریق هوا یکی از سازش های مورد نیاز برای زندگی در خشکی است و این ماهی ها می توانند از طریق پوست یا مویرگ های دهانی تنفس کنند.

گِل خورک‌ ها، که ماهیان خزنده نیز نامیده می‌ شوند، از گونه‌ های آشنا و دائمی زیستگاه‌ های مانگرو (حرا) در جزیره قشم به شمار می‌ روند.

گِل خورک‌ ها با ایحاد حفره در بستر جنگل‌ های حرا موجب رسیدن اکسیژن به ریشه‌ های فرو رفته در گل و لای محل رویش حرا و ادامه حیات آنها می‌ شوند.

گِل خورک‌ ها از حشرات، سخت‌ پوستان ریز، کرم ها، یا بقایای گیاهی و آبزیان کوچک تغذیه می‌ کنند و خود نیز در چرخه حیات غذای بسیاری از پرندگان آبزی، انواع ماهیان جنگل‌های حرا در جزیره قشم هستند.

وجود گِل خورک‌ ها در کنار دهها نوع پرنده و ماهیان ریز و درشت باعث ایجاد نظمی دلپذیر در چرخه زنجیره غذایی موجودات جنگل‌ های حرا در جزیره قشم شده و علاقه‌ مندان بسیاری را برای تماشای اعجاز طبیعت در جنگل‌ های دریایی حرا به سوی خود می‌ خوانند.

دو خانواده Blenniidae و Gobiidae ساکنان اصلی مناطق بین جزر و مدی خلیج فارس و دریای عمان هستند.

سواحل بین جزر و مدی خلیج فارس و دریای عمان را می توان به سه نوع عمده ماسه ای، گِلی (پهنه های گِلی، جنگل های حرا) و صخره ای تقسیم کرد که گِل خورک ها بر اساس رده بندی های مبتنی بر صفات ریختی (استخوان شناختی) جز زیر خانواده Oxudercinae می باشند و از ساکنین اصلی منطقه بین جزر و مدی سواحل گِلی محسوب می شوند.

زیستگاه های مانگرو (جنگل های حرا) یکی از شگفتی ها و زیبایی های طبیعت خلیج فارس از چشم اندازهای زیبای جزیره قشم است که همه ساله تعداد زیادی از جهانگردان خارجی و گردشگران داخلی را به خود جلب می کند.

خلیج فارس با گستره نزدیک به ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است و جزیره زیبای قشم، همچون نگینی بر پهنه آب های نیلگون آن می درخشد.

استان هرمزگان با دارا بودن بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز دریایی از سواحل شرق استان (جاسک) در دریای عمان تا سواحل نیلگون خلیج فارس در شرق استان (پارسیان) و برخورداری از جزایر ۱۴ گانه خلیج فارس، یکی از مهم ترین و راهبردی ترین استان های ایران است که از جاذبه های منحصر به فردی چون جنگل های بی همتای حرا و مرغوب ترین مروارید جهان و ده ها اثر تاریخی و طبیعی برخوردار است.