خفاش های میوه‌ خوار مِهمان همیشگی درختان خرما و کُنار جزیره قشم

در حوزه حیات وحش جزیره قشم در بخش پستانداران پنج گونه خفاش وجود دارند که ۲ گونه از بزرگترین خفاش های ایران شامل خفاش میوه خوار و خفاش مقبره ای در این جزیره زیست می‌ کنند.

در ایران انواع خفاش‌ ها از جمله میوه‌ خوار، دُم موشی کوچک، دُم موشی بزرگ، مقبره‌ ای معمولی، نعل اسبی کوهستانی و بینی برگه‌ ای ایرانی در نقاط مختلف یافت می‌ شوند.

خفاش ها از نظر رژیم غذایی به سه دسته خفاش های خون آشام، میوه خوار و حشره خوار تقسیم می شوند که در منطقه خاورمیانه خفاش خون آشام وجود ندارد، اما خفاش های میوه خوار و حشره خوار هر ۲ در خاورمیانه حضور دارند.

چهار گونه از خفاش های جزیره قشم رژیم حشره خواری دارند که بعضی از آنها در سقف برکه ها و برخی دیگر در کوه ها، دشت ها و در خورهای قدیمی این جزیره زندگی می کنند. در این میان خفاش های میوه خوار در فصل میوه خرما و کُنار به قشم مهاجرت می کنند.

خفاش ها تنها پستاندارانی هستند که پرواز حقیقی دارند و از حیوانات بسیار مفید برای طبیعت هر منطقه ای بشمار می روند که با تغذیه حشرات مضر، نقش مهمی در کنترل بیولوژیک آفات و بیماری ها ایفا می کنند و در اکوسیستم های طبیعی دارای جایگاه ویژه ای هستند.

در این پستانداران استخوان های بازو، کف دست و انگشتان بسیار دراز و سطح آنها پوشیده از غشاء های پوستی است که پرده بالی نامیده می شود. در اغلب خفاش ها پرده پوستی دیگری به نام پرده دُمی وجود دارد که فضای بین پاها و تمام یا قسمتی از بدن را می پوشاند. این پرده ها اغلب شفاف و بدون مو هستند.

خفاش ها در گرده افشانی درختان نقش موثری ایفا کرده و به صورت گروهی در غارها زندگی می کنند و در جمعیت های زیاد به صورت خوشه ای از سقف غارها در حالیکه سرشان پایین است با پاهای خود، آویزان می شوند و هیچ لانه ای ندارند.

آنها بعد از انسان وسیع ترین پراکندگی را در سطح کره زمین دارند و بعد از جوندگان، بیش ترین تعداد گونه ها را شامل می‌ شوند. خفاش ها با وجود قدرت بینایی ضعیف، قادرند در تاریکی مطلق به راحتی پرواز کنند و مسیر حرکت و طعمه خود را تشخیص دهند.

برخلاف دیگر پرندگان که با بالا پایین بردن بال ها پرواز می کنند، پرواز خفاش ها مانند شنا کردن در هوا است. قدرت مانور خفاش ها در فضا بیش از پرندگان دیگر است، این توانایی در تغییر سرعت ناگهانی، ایستادن در هوا، شکار طعمه و معلق زدن و تغییر جهت سریع است. سیستم بازیابی (Echo-location) که مانند رادار عمل می کند، خفاش ها را قادر به انجام این عملیات کرده است.

امواج ماورا صوت که به وسیله دهان یا بینی تولید می شود پس از برخورد با اجسام مختلف به وسیله گوش ها که ساختمان پیچیده دارند دریافت می شود، به این ترتیب مسیر حرکت و موقعیت شکار مشخص می شود. خفاش ها شب گَرد هستند آنها روز را در محل های تاریک به سر می‌ برند و اغلب شب ها برای نوشیدن آب به طرف تالاب‌ ها و رودخانه‌ ها پرواز می کنند.

بعضی از خفاش ها در فصل زمستان مسافت زیادی (گاهی بیش از هزار و ۵۰۰ کیلومتر) را طی کرده و به مناطق گرمسیری مهاجرت می‌ کنند، برخی دیگر به مجرد سرد شدن هوا به خواب زمستانی فرو می روند در موقع خواب زمستانی درجه حرارت بدن آنها به شدت کاهش می یابد. (در موقع استراحت نیز درجه حرارت بدن خفاش ها نسبت به زمانی که پرواز می کنند پایین تر است).

همچنین در موقع خواب زمستانی، متابولیسم بدن خفاش ها بشدت پایین می آید و اگر در این فصل، خطری برای آنها پیش بیاید و از خواب زمستانی بیدار شوند از گرسنگی می میرند.

این خفاش ها در سال یک بار زایمان کرده و در هر زایمان یک یا ۲ بچه به دنیا می آورد که بچه خود را در میان بال های شان می گیرند، بچه های خفاش ها حتی هنگام شکار نیز از مادر خود جدا نمی شود.

خفاش ها رژیم غذایی متفاوتی دارند که شامل میوه ها، حشرات و خون حیوانات است. خفاش های ایران به استثنای یک گونه که میوه خوار است و در جزیره قشم مشاهده شده و زیست می کند بقیه حشره خوارند. این خفاش ها حشرات را به وسیله پرده های بالی و دُمی که مانند تور حشره گیری عمل می کنند گرفتار کرده یا به صورت مستقیم از سوی دهان شکار می کند.

خفاش های ایران حیوانات بسیار مفیدی هستند، آنها با خوردن تعداد زیادی از حشرات مضر، نقش مهمی در کنترل بیولوژیک آفات و بیماری ها ایفا می‌ کنند و در اکوسیستم طبیعی دارای جایگاه ویژه هستند. از طرف دیگر نباید خفاش ها را فقط به عنوان یک راسته از پستانداران با گونه های فراوان نگریست. بلکه آنها مجموعه ای از اشکال بیولوژیک مختلف برای تحقیقات علمی به شمار می آیند.

خفاش ها به بیماری هاری حساس و قابل ابتلا هستند، آنها می توانند ناقل بیماری های هاری و ابولا باشند و کسانی که با خفاش های سر و کار دارند باید واکسن ضد این ۲ بیماری را دریافت کنند.

دشمنان طبیعی خفاش ها، مارها و پرندگان شکاری هستند. داشتن زندگی شبانه و حرکت غیر معمول، تصویر نادرستی از خطرناکی و شرارت خفاش ها در اذهان مردم عامی و خرافات ایجاد کرده است. این گونه افراد با تخریب زیستگاه و فراری دادن خفاش ها لطمه زیادی به این حیوانات مفید وارد می‌ سازند.

تخریب زیستگاه استفاده نابجا از سموم حشره کش و تغییر در معماری ساختمان (در گذشته اکثر خانه های دارای شیروانی یا محل هایی برای زندگی خفاش ها بودند) باعث شده اند که نسل خفاش در کشور ما به سرعت رو به کاهش بگذارد.

گونه خفاش میوه‌خوار یا Egyptian Rousette با نام فارسی خفاش میوه‌ خوار مصری و نام علمی Rousettus aegyptiacus بزرگ‌ترین خفاش ایران است.

این خفاش دارای پوزه دراز، سر شبیه سگ، گوش‌ ها بلند، بیضی شکل و فاقد گوشک، چشم‌ها درشت، دم کوتاه، پرده دُمی بسیار کم رشد و به صورت یک حاشیه باریک است. موهای این پرنده متراکم، ‌بلند و به طول سه سانتی‌ متر، رنگ موها در پشت قهوه‌ ای کم‌ رنگ و زیر بدن روشن‌ تر است.

طول سر و بدن این خفاش ۱۱۸ تا ۱۴۸ میلی‌ متر، طول ساعد ۸۴ تا ۹۹ میلی‌ متر، طول دُم هشت تا ۱۹ میلی‌ متر و وزن ۱۰۰ تا ۱۷۰ گرم است. بزرگ‌ ترین خفاش و تنها خفاش میوه‌ خوار ایران دارای صورتی روباه مانند، دُم بسیار کوتاه و پرده‌ های میان‌ رانی تحلیل رفته است.

انگشت دوم این خفاش دارای چنگال (ناخن) فاقد گوشک است و لبه‌ های گوش به هم می‌ رسند. رنگ بدن در پشت خاکستری تیره تا قهوه‌ ای و در سطح شکمی اندکی روشن‌ تر است. نرها در ناحیه گلو غدد ترشح کننده مواد بو دار دارند و موهایشان سیخ است. چشم‌ های درشتی دارند که برای دید در شب مناسب است. در آنها دو ریختی جنسی وجود دارد و نرها از ماده‌ها بزرگ‌ تر هستند.

خفاش میوه‌ خوار شب فعال است و فعالیتش هنگام طلوع و غروب به اوج می‌ رسد. کُلنی‌ ها معمولا از ۵۰ تا ۵۰۰ فرد تشکیل می‌ شود اما در مواردی تا سه هزار فرد هم گزارش شده است. در برخی مناطق، مهاجرت ارتفاعی دارد. برای جهت‌ یابی با زبان کلیک‌ های شنیداری تولید می‌ کند. پرواز شان مستقیم و شبیه پرواز کلاغ است.

خفاش‌ های میوه‌ خوار به صورت منظم در یک منطقه مشاهده نمی‌ شوند. به مجردی که میوه‌ ها تمام می‌ شود محل را ترک می‌ کنند. گاهی اوقات فاصله محل استراحت تا محل تغذیه به ۱۵ کیلومتر می‌ رسد. بال‌ های بلند و باریک، آنها را قادر ساخته تا فواصل طولانی را طی کنند.

در جزیره قشم زمانی که خرماها می‌ رسند، این خفاش‌ ها بیشتر مشاهده می‌ شوند. باغداران محلی برای جلوگیری از خسارت خفاش‌ ها، خوشه‌ های خرما را با تورهای ماهی‌ گیری می‌ پوشانند. همه ساله تعدادی از این خفاش‌ ها در تورها گرفتار شده و تلف می‌ شوند.

این خفاش از میوه‌ های بسیار رسیده و نرم مانند خرما، انجیر، زردآلو، مرکبات و سیب تغذیه می‌ کند. ظاهرا در ایران میوه کُنار (Ziziphus) نیز مصرف می‌ کند. بیشتر غذا را با استفاده از حس بویایی تشخیص می‌ دهند.

اغلب بخش‌ های رسیده میوه را در دهان له کرده، شیره و قسمت‌ های نرم آن را می‌ خورند و تفاله و هسته آن را تُف می‌ کنند. مدفوع این خفاش‌ ها اکثر اوقات قرمز رنگ است. آنها در جستجوی غذا گاهی از شاخه درختان بالا می‌ روند.

محل زادآوری آنها در ایران مشخص نیست ولی با توجه به تورم پستان‌ ها و بیضه‌ ها و همچنین مشاهده بچه‌ ها به احتمال زیاد در ایران تولید مثل می‌ کنند. در تمام فصول قادر به تولید مثل هستند. ولی اغلب زمستان جفت‌ گیری می‌ کنند.

این خفاش چند همسر است و سالی یک یا ۲ بار تولید مثل می‌ کند. آبستنی نزدیک به چهار ماه طول می‌ کشد و هر بار یک نوزاد به دنیا می‌ آورد. مادر چندین روز نوزاد را با خود حمل می‌ کند ولی مدتی بعد آنها را در محل استراحت نگه می‌ دارد. عمر آنها در طبیعت به طور میانگین ۹ سال است اما در اسارت تا ۲۳ سال عمر می‌ کند.

این خفاش گونه‌ ای منحصرا غار زی است و در مناطق خشک تا مرطوب یافت می‌ شود. تا وقتی که غذای کافی و جای خواب مناسب داشته باشد، بردباری زیادی نسبت به شرایط زیستگاهی نامناسب نشان می‌ دهد.

در غارها، معادن متروک، ویرانه‌ ها و قنات‌ ها می‌ خوابد. تا ارتفاع چهار هزار متری از سطح دریا گزارش شده است. در ایران تا اندازه ای فراوان است و در حاشیه جنوبی کشور از استان‌ های هرمزگان، بوشهر، فارس، کرمان و سیستان و بلوچستان و همچنین جزیره قشم در خلیج فارس گزارش شده است.

همچنین پراکندگی خفاش میوه‌ خوار در دنیا در شمال آفریقا، غرب آسیا تا ترکیه، شبه جزیره عربستان و پاکستان است. این گونه از خفاش‌ ها پراکندگی وسیعی دارد و فراوان است و به همین دلیل در فهرست سرخ IUCN در طبقه کمترین نگرانی (LC) قرار دارد.

مزاحمت‌ های انسانی در محل خوابگاه و سمپاشی غارها این گونه را تهدید می‌ کند. باغداران به اشتباه آن را آفت می‌ پندارند در حالیکه این گونه تنها از میوه‌ های رسیده تغذیه می‌ کند. مدیریت زیستگاه و حفاظت از خوابگاه‌ های مهم آن ضروری است.

استان هرمزگان با دارا بودن بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز دریایی از سواحل شرق استان (جاسک) در دریای عمان تا سواحل نیلگون خلیج فارس در شرق استان (پارسیان) و برخورداری از جزایر ۱۴ گانه خلیج فارس، یکی از مهم ترین و راهبردی ترین استان های ایران است که از جاذبه های منحصر به فردی چون جنگل های بی همتای حرا و مرغوب ترین مروارید جهان و ده ها اثر تاریخی و طبیعی برخوردار است.

خلیج فارس با گستره نزدیک به ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است و جزیره زیبای قشم، همچون نگینی بر پهنه آب های نیلگون آن می درخشد.

این جزیره با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر از توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.

شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است.