چگونه وفاداری ارتش به محمدرضا شاه با یک عکس فرو پاشید؟

بازنمایی عین به عین در عکس ادعای ژوزف نیسفور نیپس مخترع عکاسی بود که می توانست هر آنچه در روبروی دوربین رخ می دهد را بدون دخالت راوی، روایت کند. وظیفه ای که تا قبل از آن به عهده نقاشان بود و وقایع نگاری های تصویری همچون جنگ‌ها و انقلاب‌ها که به مدد نقاش و صنعت نوپای چاپ به صفحات روزنامه ها راه پیدا کرده بود با ظهور عکاسی به حاشیه رفت.

در دورانی که شَک به دستکاری در عکس به واسطه نرم افزارهای فوتوشاپ و کرختی از تکثر روزانه تصاویر در پلتفرم های عکس بنیان، هنوز قداست عکس را متلاشی نکرده بود، عکس های خبری می توانستند شاهدی قسم خورده برای مخاطبان غایب باشند و شهادت سیاه و سفیدشان از جهان رنگی برای مخاطبان آنچنان باورپذیر باشد که به مثابه سندی قاطع، حکم به قضاوت دهند.

عکس دیدار همافران با امام خمینی(ره) در جریان انقلاب اسلامی، یکی از چنین تصاویر تاریخ سازی است که در روزهای منتهی به فروپاشی رژیم پهلوی منتشر شد، روزی که همافران ارتش روبروی امام (ره) بیعت کردند و احترام نظامی گذاشتند به لحظه ای نمادین در تاریخ معاصر انقلاب بدل شد که تأثیر بدون انکاری در شکست روحیه سرکوبگران انقلابیون در دوره ای که هنوز دولت بختیار پا برجا بود، داشت و توانست موتور محرک روند پیروزی انقلاب اسلامی شود.

نوزدهم بهمن ۱۳۵۷ در تقویم انقلاب اسلامی ایران به پیامد عکسی از زنده یاد عبدالحسین پرتوی نامگذاری شده است؛ روز نیروی هوایی.

در این عکس همافران نیروی هوایی ارتش را در لباس رسمی و از پشت سر می بینیم که با حضور در مدرسه علوی که محل اقامت امام خمینی(ره) در آن روزها بود، به ایشان احترامی نظامی گذاشته و با او بیعت کرده‌اند.

ارتش شاه که بزرگترین ارتش منطقه با هدف وفاداری به نظام شاهنشاهی شکل گرفته بود به ذهن کمتر کسی خطور می کرد که به مردم انقلابی در سال ۵۷ بپیوندند، اما انتشار یک عکس در صفحه اول روزنامه کیهان همه چیز را تغییر داد. در روزهایی که جریان انقلاب به حمایت ارتش نیاز داشت، همافران نیروی هوایی با دیدارشان تاثیر بزرگی بر پیروزی این جریان داشتند، اما این دیدار که در شرایط دشوار و نفس‌گیر روزهای پایانی رژیم پهلوی اتفاق افتاد نیازمند ثبت شدن بود. باید سندی از این اتفاق وجود می‌داشت تا ناامیدی دولت بختیار برای پایان سرکوب انقلابیان محقق شود.

این اثر در شرایطی حساس ثبت شد و توانست تأثیری شگرف در ساحت و ساختار سیاسی و اجتماعی کشور بگذارد و اکنون بخشی از تاریخ بصری ما در حوزه انقلاب اسلامی محسوب می‌شود.

این عکس جدا از جنبه خبری خود، جنجال‌های بسیاری به وجود آورد و به عنوان یک سند برای یکی از مهم‌ترین اتفاقات انقلاب در تاریخ عکاسی ماندگار شد.

روزنامه کیهان نیز روز ۱۹ بهمن ماه ۱۳۵۷ خبر دیدار و بیعت پرسنل نیروی هوایی با امام را به همراه عکسی از این دیدار در صفحه اول خود منتشر کرد؛ خبری که پس از انتشار، واکنش دولت بختیار را در پی داشت. دولت خبر را تکذیب کرد، عکس را دستکاری و مونتاژ شده دانست و دستور دستگیری حسین پرتوی صادر کرد.

امام به خبر تکذیب خبر توسط دولت واکنش نشان داد و دیدار خود با همافران را تایید کرد. تایید عکس و خبر توسط امام، حمله گارد شاهنشاهی به پادگان نیروی هوایی و حمایت مردم و تظاهرات آن‌ها را در پی داشت.پس از تایید خبر از سوی امام، دولت دستور شناسایی همافران را صادر کرد و مردم را وادار می‌کرد در خیابان کارت شناسایی ارائه کنند. اینجا بود که اهمیت عکس حسین پرتوی بیش از پیش مشخص شد.

عکس اگر نباشد چگونه ثابت می کنید که اینجا چه گذشته است

حسین پرتوی خود درباره خاطره آن روز گفته بود: یک روز قرار بود به نفع دولت مهندس بازرگان راهپیمایی شود و هر کدام از همکاران به طرفی رفتند. من مامور شدم به مدرسه علوی و تا رسیدم، دیدم آنجا خلوت است و یک نفر از دفتر امور مطبوعات دستور خروج همه عکاسان را اعلام کرد و گفت که همه عکاس‌ها را از اینجا بیرون کنید. وقتی مدیدم که همافران در حال تعویض لباس‌های خود هستند، یقین می‌کند که آن روز قرار است اتفاقی رخ دهد اما مسؤولین مدرسه می‌گویند که آن روز هیچ خبری نیست و وقتی همهٔ عکاسان و خبرنگاران از مدرسه بازمی‌گردند، حسین پرتوی در آنجا می‌ماند. متوجه شدم که باید خبری باشد و دیدم درب کناری مدرسه باز شد و تعدادی افسر نیروی هوایی با لباس فرم وارد حیاط شدند. به من تاکید کردند که اجازه نداری عکس بگیری!

گفتم که بگذارید بدون اینکه چهره‌ای از کسی معلوم باشد عکس بگیرم و گرنه اگر این سند نباشد چگونه می‌خواهید ثابت کنید که این‌جا چه گذشته است. بالاخره قبول کردند و مرا تحویل دو نظامی دادند تا اگر کسی رو به دوربین کرد این دو نگذارند که من عکس بگیرم و... چون هنوز دولت بختیار سر کار بود، نگران بودند که شناسایی شوند و دولت مجازاتشان کند. عکس را گرفتم و تا خود روزنامه دویدم و عکس در صفحه اول روزنامه چاپ شد.

زاویه‌ای که این عکاس برای گرفتن عکس انتخاب کرده بود، از هوش عکاس برای گرفتن چنین عکسی در چنین شرایطی حکایت می‌کرد.در این عکس، امام خمینی در مرکز قرار گرفته و چهره هیچ‌ یک از همافران دیده نمی‌شود و احترام نظامی و بیعت آن‌ها که مهم‌ترین جنبه این دیدار بود به زیبایی به تصویر کشیده شده است.

روایت یکصد سال تاریخ ایران

احمد مسجدجامعی در مورد عکس حسین پرتوی معتقد است که اگر بخواهیم ۱۰۰ سال را به صورت تصویری نشان دهیم و برای هر سال یک تصویر را در نظر بگیریم، به جرأت عکس تاریخی دیدار همافران با امام خمینی (ره) به تنهایی بازگوکننده یکصد سال تاریخ ایران است.

علی قلم‌سیاه هنرمند عکاس پیشکسوت معتقد است کاری که حسین پرتوی انجام داد، تبدیل به مستندی تاریخی شد، از خبر فراتر رفت، قدرت گرفت و جاودانگی تاریخ، آن را تبدیل به اثری مستند کرد. این اثر نشان داد که یک عکس به‌تنهایی می‌تواند لحظه‌ای را به سندی تاریخی تبدیل کند و در عمق تاریخ به نمایش دربیاورد.

ولی‌الله کشاورز سرهنگ بازنشسته نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و یکی دیگر از فعالان سیاسی در واقعه بیعت تاریخی همافران با امام خمینی (ره)، گفته است که در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، دیگر مردم از شاه بریده بودند و شاه دیگر در کشور به فردی بدون پشتوانه تبدیل شده بود؛ اما هنوز استکبار جهانی و سران رژیم، به وفاداری ارتش به شاه امید بسته بودند و آمریکایی‌ها به‌عنوان این‌که ایران جزیره ثبات است، سرنگونی شاه را غیرممکن می‌دانستند.

در ماه‌های دی و بهمن سال ۵۷، معمولاً اکثر کارکنان نیروی هوایی، لباس رزم نمی‌پوشیدند. ولی با هماهنگی‌هایی که در روز ۱۹ بهمن جهت دیدار با امام خمینی (ره) صورت گرفته بود، آن روز افرادی که منازل‌شان نزدیک خیابان پیروزی بود، با پوشیدن یونیفورم نظامی به محل کار آمده بودند و کسانی که راهشان دور بود نیز برای آن‌که گرفتار حکومت نظامی نشوند، لباس‌های نظامی خود را در درون ساک گذاشته بودند و در پادگان آن را تعویض کردند و گروهی نیز در همان مدرسه علوی لباس فرم‌هایشان را پوشیدند و در راهپیمایی شرکت کردند.

عبدالحسین پرتوی متولد یکم دی ماه سال ۱۳۲۱ اردبیل بود.او پس از گذراندن دوران کودکی به همراه خانواده خود به تهران مهاجرت کرد. وی کودکی خود را در جنوب تهران گذراند. از کودکی عاشق عکاسی بود و بعد از اتمام دوره سیکل دبیرستان تحصیل را رها کرد و برای کار به روزنامه کیهان رفت. ابتدا در انبار روزنامه، بعد در آرشیو آن و سپس در لابراتوار آن مشغول به کار شد. شور و شوقی که او برای فراگیری داشت مسئولین روزنامه را ترغیب می کرد که به او کار های مهم تر بدهند و بالاخره در سن هفده سالگی عکاس مطبوعات شد و پس از ۳۱ سال کار در روزنامه‌ کیهان در ۲۷ شهریور ۱۳۶۸ بازنشسته شد. پرتوی که سال‌ها از بیماری ALS رنج می‌برد روز یکشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳ پس از تحمل یک دوره بیماری سخت در ۷۲ سالگی درگذشت.

از جمله آثار این هنرمند می‌توان به عکس مربوط به بسته شدن فرودگاه توسط نظامیان به فرمان بختیار در ۴ بهمن ماه ۱۳۵۷، عکس مربوط به اعدام سران حکومت پهلوی در دبیرستان‌های علوی و رفاه، عکس مربوط به ورود امام خمینی (ره) به ایران در فرودگاه مهرآباد ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ و عکس مربوط به بیعت همافران با امام خمینی (ره) در تاریخ ۱۹ بهمن ۱۳۵۷ اشاره کرد.