نگاهی به دستاوردهای اقتصاد دانش‌بنیانی/صعود ۵ پله‌ای ایران در توسعه فناوری‌های فوتونیک

به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، «ارتقای سطح علمی جامعه»، «کسب رتبه‌های بالای جهانی در تعداد مقالات و ارجاعات علمی و ثبت اختراعات»، «کاهش نرخ بی‌سوادی» و «افزایش قابل توجه تعداد رشته‌های دانشگاهی و دانشجویان» تنها بخشی از این دستاوردهای کسب شده‌ است که به نام انقلاب و جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است.

این روند رو به رشد اقتدار و بالندگی کشور با راهبردهای رهبر معظم انقلاب و تاکید ایشان بر شکل‌گیری زیست‌بوم فناوری و نوآوری و تصویب قوانین مترقی چون «قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان» و «قانون جهش تولید دانش‌بنیان» و حمایت از تولیدات و محصولات ایران‌ساخت که به همت شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوران کشور به تولید رسیده است؛ سرعت بیشتری گرفت و به گفتمان غالب کشور بدل شد و امروز شاهد ثمرات و اثرات مثبت آن در اقتصاد، فرهنگ و زندگی روزمره مردم هستیم.

معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری با توجه به ماموریت ویژه‌ای که برای ارتقای زیست‌بوم فناوری و نوآوری و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان بر عهده دارد، بخشی از این دستاوردها و افتخارات در کشور را در گزارشی تشریح کرد.

در این گزارش ضمن معرفی جایگاه علم و فناوری حوزه فوتونیک، لیزر، مواد پیشرفته و ساخت در کشور، گوشه‌ای از توانمندی جوانان، متخصصان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی که با وجود همه سختی‌ها و موانع داخلی و خارجی کسب شده معرفی شده است.

بازار جهانی فوتونیک، لیزر، مواد پیشرفته و ساخت

بر اساس برآوردها، در سال ۲۰۲۱ ارزش بازار حوزه فوتونیک در جهان بالغ بر ۷۲۰ میلیارد دلار بوده است. این صنعت تنها در اروپا تاکنون بر اساس آمارهای رسمی اتحادیه اروپا، بیش از ۳۰۰ هزار نفر را در حدود پنج هزار شرکت کوچک و متوسط مشغول به کار کرده است. بنا بر آمارهای بانک جهانی، سرعت افزایش ارزش این صنعت از متوسط سرعت افزایش تولید ناخالص جهانی بیشتر است.

فناوری فوتونیک جزو ۶ حوزه فناوری توانمندساز در اروپا دسته‌بندی شده است. بیشترین اثر اهرمی در رشد دیگر فناوری‌ها را در مطالعات اتحادیه اروپا به خود اختصاص داده است. کاربردهای فوتونیک بسیار گسترده است از جمله در ارتباطات (شفاف تر سریع تر و پویاتر کردن شبکه های نوری و گسترش بازار ارتباطات)، طراحی و تولید صنعتی (برش، حکاکی، لایه‌نشانی، پردازش مواد، ساخت افزایشی و ...)، پزشکی (تحقیقات پیش بالینی، تومورشناسی، تشخیص و درمان بیماری‌های عفونی، تصویربرداری و پایش عصبی و ...) و همچنین در حوزه انرژی (فوتوولتاییک)، آموزش و تحقیقات (اندازه‌گیری، اسکن و ...) و به عنوان یک فناوری توانمندساز کلیدی برای فناوری‌های دیگر.

همچنین مواد پیشرفته کلید توسعه فناوری و تولید ثروت در کشورها است. حوزه فناوری‌های مواد پیشرفته، شامل فلزات، سرامیک‌ها، پلیمرها و کامپوزیت‌های پیشرفته و فرآیندهای ساخت و تولید آنها است. توسعه بیشتر فناوری‌های پیشرفته (از قبیل هوافضا، انرژی‌های تجدیدپذیر، میکروالکترونیک، زیست‌فناوری و...)، در گرو دسترسی به مواد پیشرفته و فناوری‌های مرتبط با آن است؛ نگاهی به محدودیت‌های سال‌های گذشته کشور در دست یابی به برخی از این مواد، به خوبی مبین اهمیت کلیدی این حوزه است.

توسعه فناوری‌های مواد و ساخت به ویژه مواد و فرایندهای ساخت پیشرفته یکی از محورهای کلیدی توسعه، خلق ارزش و تولید ثروت برای جوامع مختلف است. حوزه‌ فناوری مواد و ساخت شامل فلزات، سرامیک‌ها، پلیمرها و کامپوزیت‌های و همچنین فرایندهای ساخت و تولید آنها است. گستره‌ نفوذ و تأثیر چشمگیر فناوری‌های مواد و ساخت در سایر حوزه‌ها منجر به این مهم شده است که توسعه‌ بیشتر فناوری‌های پیشرفته در گرو دسترسی به مواد و ساخت پیشرفته و توسعه‌ی فناوری‌های مرتبط با آن باشد.

در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ایران، حجم گسترده‌ی تحریم‌های هدفمند در حوزه‌ مواد و ساخت کشور، اهمیت بالا و راهبردی این بخش و لزوم دسترسی به فناوری های نوین و کاهش وابستگی و در نتیجه تغییر معادلات سیاسی و اقتصادی و افزایش قدرت چانه‌زنی در عرصه‌ی بین‌المللی را نشان می‌دهد.

همچنین در اولویت های نقشه جامع علمی کشور اولویت‌های متعددی به طور مستقیم و غیرمستقیم به حوزه مواد و ساخت پیشرفته مرتبط است. علاوه بر آن دستیابی به سایر اولویت‌های ملی همچون هوافضا، اطلاعات و ارتباطات، هسته‌ای و نفت و گاز در گرو توجه به فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته به‌عنوان زیرساخت ضروری توسعه این بخش‌ها است.

بخش قابل توجهی از حوزه مواد و ساخت، موضوعی بین‌رشته‌ای و مرتبط با حوزه‌های تخصصی بسیاری از قبیل معدن و فراوری مواد معدنی، مهندسی مکانیک، مهندسی شیمی، محیط زیست، مهندسی پلیمر، مهندسی هوا-فضا، مهندسی هسته ای مهندسی پزشکی و بافت و غیره است.

آمار تولید علم

براساس اطلاعات آمار موجود در تارنمای SJR: Scimago Journal & Country Rank، از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۱، آمار تولیدات علمی و رتبه کشور از نظر تولیدات علمی در کل حوزه‌ها و حوزه علم مواد مشخص و قابل عرضه است.

براساس اعلام معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، در این بازه زمانی، رتبه جهانی کشور از ۵۴ به ۱۱ در بخش علوم مواد ارتقا پیدا کرد. در بین کشورهای منطقه خاورمیانه، ایران در زمینه علوم مواد در بازه زمانی ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۱، از رتبه پنجم پس از رژیم اسرائیل، ترکیه، مصر و عربستان به رتبه اول در این منطقه دست یافته است.

در حوزه مهندسی مکانیک و مهندسی شیمی نیز از رتبه های جهانی ۵۲ و ۴۶ در سال ۱۹۹۶، به رتبه ۱۰ در هر دو رشته در سال ۲۰۲۱ رسیده است. همچنین در سطح خاورمیانه نیز ایران در سال ۲۰۲۱، رتبه اول انتشارات علمی در هر دو حوزه را به خود اختصاص داده است.

در حوزه علم شیمی، رتبه جهانی کشور در این بازه از ۴۶ به ۱۲ و در منطقه از ۴ به یک بهبود یافته است. به طور کلی در حال حاضر، روند ارتقا و پیشرفت رتبه کشور در حوزه علوم مواد و بخش قابل‌توجهی از زمینه‌های مرتبط، مبین تلاش کشور برای برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های مادی و معنوی مناسب بر زیرساخت‌ها و جامعه پژوهشی مرتبط، تلاش وافر پژوهشگران این حوزه و همچنین وجود زمینه مناسب خلق ثروت (در صورت سرمایه‌گذاری لازم) در راستای تولید علم به فناوری است.

همچنین براساس اطلاعات آمار موجود در این تارنما از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۱، آمار تولیدات علمی و رتبه کشور از نظر تولیدات علمی در کل حوزه‌های مرتبط با اپتیک و فوتونیک به این شرح است که در این بازه زمانی، رتبه جهانی کشور از ۴۶ به ۱۰ در بخش اتمی مولکولی، اپتیک، فوتونیک و لیزر ارتقا پیدا کرده است.

در بین کشورهای منطقه خاورمیانه نیز ایران در زمینه این علوم در بازه ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۱، از رتبه پنجم پس از رژیم اسرائیل، ترکیه، مصر و عربستان، به رتبه اول در این منطقه دست یافته است.