آسیاب‌های کهن گناباد، آمیزه‌ای از هنر و ابتکار با جاذبه گردشگری

به گزارش خبرنگار ایرنا آسیاب در نواحی مختلف ایران از قدمتی کهن برخوردار است و در این میان گناباد با توجه به جغرافیای طبیعی خود از نقاط مستعد برای فعالیت این آسیاب ها به شمار می رفته که هم اکنون تعدادی انگشت شمار از این آسیاب ها در مناطق شهری و روستایی این شهرستان به یادگار باقی مانده که قابلیت خوبی برای جذب گردشگران دارد.

این آسیاب ها، آمیزه ای از هنر، ابتکار و خلاقیت پیشینیان در خُرد کردن غلات و گندم هستند که امروزه اگرچه با ورود فناوری های نوین، دیگر نقش کاربردی پیشین خود را از دست داده اند، اما می توان از آن ها به عنوان جاذبه ای برای جذب گردشگر به این مناطق بهره برداری کرد.

بازسازی و فعال سازی دوباره برخی از این آسیاب ها، تابلوی جذاب از ابتکارات پیشینیان را پیش چشم مردم و گردشگران قرار می دهد که با برنامه ریزی صحیح می شود، از آنها به عنوان قابلیتی برای رونق اقتصادی مناطق روستایی استفاده کرد.

آسیاب های گناباد، که بیشتر مربوط به دوران صفویه و قاجاریه است در مناطق روستایی این شهرستان واقع است و هم اکنون ۳۰ آسیاب با قدمتی حدود ۳۰۰ ساله در این شهرستان وجود دارد.

آسیاب که در گذشته برای خُرد کردن گندم و سایر غلات و تهیه آرد استفاده می شده، با بهره گرفتن از فشار آب کار می کرده است و به نوعی نشانگر هوشمندی و سختکوشی پیشینیان بوده‌ است که این آسیابها بیشتر در مناطق روستایی و کوهستانی و بر سر راه قناتها، رودها و هر جا که پستی و بلندی اجازه می‌داده از انرژی پاک و ارزان آب برای چرخش سنگ آسیاب استفاده شود، ایجاد می شده است.

مهم‌ترین قسمت این آسیابها، تنوره آن است که به صورت مخروطی ناقص و وارونه طراحی و ساخته می شده است، به گونه ای که آب ذخیره شده در آن از روزنی کوچک با فشار، پره‌های سنگ آسیاب را به حرکت در می آورده است.

سنگ های آسیاب از نوع مقاوم و به شکل مدور و ثابت و متحرک بوده است و گندم و جو از روزنی به مرکز آن هدایت می شده و بر اثر سایش و حرکت سنگ بالایی بر روی سنگ پایینی، به آرد تبدیل می شده است.

بخشی از آسیابها نمایان و آشکار است و دیگر بخش های آن نیز شامل محل هایی برای نگهداری جوال (کیسه) گندم و آرد و استراحت آسیابان بوده است که معمولا از دیدها پنهان بوده است.

با پیشرفت علم و صنعتی شدن فرآیند آرد کردن گندم، آسیاب ها به تدریج کارآیی خود را دست داده اند و هم اکنون تنها یادی از آنها در خاطره ها بر جای مانده است.

گناباد با توجه به پیشینه تاریخی خود آثار تاریخی زیادی را در دل خود جای داده است و از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در این شهرستان ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که در این میان آسیاب های تاریخی یک ظرفیت مهم گردشگری به شمار می روند.

یک کارشناس فرهنگی و گردشگری گناباد به خبرنگار ایرنا گفت: مردم این شهرستان از سده های گذشته با کمک آب قنوات و چشمه‌های موجود، آسیاب‌های متعددی را در مناطق مختلف این شهرستان ساخته بودند که بعضی چون آسیاب‌های دشت شوراب و چاه فالیز در بیابان و برخی مانند آسیاب‌های کاخک، کلات و سنو در مناطق کوهستانی واقع شده‌اند.

علیرضا شناسایی افزود: این سازه‌های آبی که بیشتر در مناطق کوهستانی ساخته می شده اند، با استفاده از شیب های تند و آب سرشار قنات ها، غلات اهالی را به نحوی مطلوب به آرد تبدیل می کرده اند.

وی اضافه کرد: آسیاب ها بعد از مرمت و با جذب سرمایه‌گذار برای احیا و یا توسعه امکانات گردشگری در رونق اقتصادی مناطق روستایی هم نقش مهمی دارند.

وی اظهار داشت: با عنایت به کوهستانی بودن و وضعیت مطلوب بارندگی در بخش کاخک گناباد، طی سده های گذشته بیشتر آسیاب های شهرستان در این بخش و روستاهای تابعه آن ایجاد شده است.

شناسایی افزود: از این میان آسیاب کاخک یکی از آثار زیبای بر جا مانده از دوران قاجاریه است که در منطقه نمونه گردشگری پارک آبشار این شهر قرار دارد و با توجه به سالم ماندن قسمت های اصلی بنا، می توان از آن به عنوان یک اثر مهم برای جذب گردشگر استفاده کرد.

مسوول گردشگری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد نیز گفت: از مجموع ۳۰ آسیاب تاریخی گناباد ۱۳ اثر طی سالهای قبل در روستاهای کلات، سرآسیاب، سنو، تک زو، حاجی آباد، روچی، شوراب و شهرهای کاخک و بیدخت در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و یا ثبت آن در دست انجام است.

مهدی ذوالفقاری گفت: از این تعداد چهار آسیاب تاریخی در روستای سرآسیاب و شهر کاخک گناباد بازسازی شده‌اند و یک آسیاب هم در کاخک بعد از مرمت راه‌اندازی شده و دوباره آماده کار است که در صورت فراهم بودن بستر لازم و شرایط مطلوب بارندگی و میزان آب در مسیر رودخانه مجاور، می تواند فعالیت خود را آغاز کند و با جذب سرمایه گذار و توسعه محوطه گردشگری پیرامونی به عنوان یک قابلیت مهم گردشگری نقش آفرینی کند.

وی ادامه داد: آسیاب های گناباد از سالهای گذشته به دنبال پیشرفت های صنعتی و استفاده از دستگاههای مکانیزه برای آرد کردن گندم و غلات در کارخانه های آرد و یا تولید آرد صنعتی، انحراف آب از مسیر رودخانه های مجاور آسیابها و تخریب بخش هایی از آنها به مرور زمان از فعالیت بازمانده اند.

وی ادامه داد: جلب مشارکت شهرداری های گناباد، کاخک و بیدخت و دهیاریها و شوراهای اسلامی شهر و روستا برای استحکام بخشی آسیاب ها و تبدیل آن به ظرفیتی برای رونق اقتصادی و گردشگری مناطق شهری و روستایی، مهمترین اقدامات در دست انجام این اداره است که نیازمند توجه بیشتر مسوولان است.

از ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شهرستان گناباد ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارد و ۱۵ اثر نیازمند مرمت اضطراری است.

از جمله آثار تاریخی و گردشگری گناباد می توان به قنات قصبه به عنوان تنها اثر استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو اشاره کرد.

مرکز شهرستان گناباد در ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.