رمضان در قاب آیین‌های سنتی خراسان جنوبی

به گزارش ایرنا ماه رمضان در خراسان جنوبی همواره با آیین و نمادهای خاص همراه بوده است و مردم این دیار سعی در بهره‌گیری هرچه بیشتر از سفره پروردگار در این ماه مبارک دارند.

یکی از رسوم مردم این استان برای استقبال از ماه رمضان، روزه گرفتن در روز پایانی ماه شعبان است که آن را «پیشواز» می‌نامند و البته در بسیاری از مناطق دیگر کشور هم رایج است.

مردم مساجد و محلات به همراه روحانیون و جوانان چند روز قبل از فرارسیدن ماه مبارک رمضان به نظافت و غبارروبی مساجد پرداخته و خانه خدا را برای استقبال از این ماه، پاکیزه و آماده می‌کنند.

براساس آنچه بزرگان و ریش سفیدان منطقه نقل می‌کنند از قدیم مردم خراسان جنوبی در برخی نقاط، غروب روز آخر ماه شعبان به پشت بام‌ها و بلندی‌ها رفته تا ماه را رویت کنند و امروز با وجود ابزارهای نوین و وسایل ارتباط جمعی به محض رویت ماه به مردم اعلام می‌شود.

با آغاز نخستین روز ماه رمضان در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا همچنین منازل مراسم قرائت قرآن (جزء خوانی)، روضه اهل بیت (ع) و سخنرانی روحانیون در فضیلت ماه رمضان، آداب روزه گرفتن، دوری از منکرات و سایر موضوعات برگزار می‌شود و رونق خاصی به وجود می‌آید.

مناجات و شب‌خوانی (شوخانی)

یکی از آیین‌های کهن مردم خراسان جنوبی مناجات و شب‌خوانی یا شوخانی بوده که از نخستین شب ماه رمضان شروع می شود و در گذشته نه چندان دور مراسمی با عنوان شوخوانی و رمضوخوانی در روستاها و شهرهای خراسان جنوبی به‌ ویژه بیرجند با شکوه برگزار می‌شد که امروز مانند بسیاری از سنت‌ها کمرنگ شده است.

شوخوانی (شب‌خوانی) نوعی مناجات با خدا بوده است و در قدیم هنگام سحر مردم روستا با صدای خروس خانه بیدار می‌شدند و چون پاس دوم را خروس می‌خوانده می‌فهمیدند که وقت سحرخوانی و شوخوانی یا همان مناجات سحر ماه رمضان است.

برخی ریش سفیدان و بزرگان پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند، مردم نیز با شنیدن شوخوانی از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند.

این مراسم سنتی ماه رمضان هنوز در برخی روستاهای شهرستان بیرجند رواج دارد.

مراسم طبل‌زنی سحرهای ماه رمضان

مراسم طبل‌زنی یکی از آیین‌های سنتی در طبس است که بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد و تا پایان ماه رمضان ادامه دارد. این مراسم در ۲ نوبت سحر و افطار اجرا می‌شود و هر بار اجرا به مدت ۱۰ دقیقه تا یک ربع و هر نوبت شامل سه بار به فاصله یک ساعت از مرتبه قبل نواخته خواهد شد.

این موسیقی با ضربات هماهنگ زمان باقیمانده به اذان را اعلام می‌کند و در پایان یک بخش کوتاه دارد که ریتم آن به هم ریخته و مردم با شنیدن آن متوجه می‌شوند که زمان کوتاهی به اذان مانده است.

در قدیم پس از اجرای این موسیقی، توپ خاصی به نام زنبورک (شمخال) به صدا در می‌آمد و به برگزارکنندگان این عمل زنبورک زن و نقاره‌زن می‌گفتند و تمامی این کارها در اکثر مناطق به طور موروثی بود و به ندرت غریبه‌ای وارد می‌شد.

صدای پر طنین این طبل‌ها با ترتیب موزون و دلنشین خاطره نقاره‌زنی بارگاه امام رضا (ع) را زنده می‌کند و مراسم طبل‌زنی با شماره ۱۸۹ در فهرست میراث معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

رمضان‌خوانی معروف به الله رمضونی

یکی از مراسم معروف ماه رمضان در بیرجند رمضان‌خوانی است که "رمضوخوانی" هم گفته می‌شود و از قدیم در شب‌های ماه رمضان پس از نماز و افطار عده‌ای از پسران نوجوان در دسته‌های چند نفری به در خانه‌های مردم به ویژه توانگران رفته و به امید گرفتن انعام (مواد غذایی یا وجه نقد) اشعاری خاص می‌خواندند که در اصطلاح محلی به آن رمضانی می‌گویند.

آنان جلوی در هر خانه که می‌رسیدند برای اینکه مطمئن شوند کسی در خانه هست یا نه یک نفر از بچه‌ها که او را با عنوان استاد برگزیده‌اند با صدای بلند می‌گفت: رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ «رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش».

اگر در خانه کسی بود و چیزی به آنها می‌داد به در خانه دیگر می‌رفتند وگرنه اگر احساس می‌کردند کسی در خانه هست و جوابی نمی‌دهند خواندن رمضانی را آغاز می‌کردند. ابتدا استاد یک مقدمه و دعایی می‌خواند و شاگردان بعد از هر جمله او می‌گفتند آمین و یادی از حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع) و ائمه اطهار می‌کردند.

پسران نوجوان با خواندن اشعاری معروف به «الله رمضونی» و لهجه بیرجندی از صاحب خانه طلب انعام می‌کنند که برخی از انها به این شرح است: رمضو یارب، یارب رمضو، رمضو آمد خوشنام خدا، رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله قربانش کنید، رمضو آمد خود سیصد سوار، چوبی وردشته که آی روزه بدار، رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله رو قربانش کنید، بز و بزغاله که چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش کنید، این سرا از کیه رو ور باده دو پسر داره که نو داماده، این سرا از کیه رو ور روزه دو دختر داره که مخمل دوزه، این سرا از کیه رو ور قبرستو، پدر مو گفته برو دو قرو بستو.

این گروه در پایان با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحبخانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند.

جزء خوانی

جزء خوانی قرآن کریم که گاهی به آن «دوره قرآن» هم می‌گویند به ۲ شیوه خانگی یا عمومی برگزار می‌شود و ماه رمضان دوره‌های خانگی ختم قرآن در خراسان جنوبی رونق خاصی دارد و بیشتر روزه‌داران سعی می‌کنند با حضور در این مجالس معنوی از فضیلت و ثواب آن بهره ببرند.

دوره‌های قرآن در عصر یا شب برگزار می‌شود و یک نفر به نام «ملا» حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم مسلط است و زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط او می‌تواند آن اشتباه را تصحیح کند.

جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در این استان است.

توزیع سبدهای غذایی توسط مردم، مراکز خیریه و ادارات و نهادها بین خانواده‌های نیازمند در ماه مبارک رمضان از جمله برنامه‌هایی است که هر سال اجرا می‌شود.

پختن غذاهای نذری شامل آش رشته، نان، پنیر و سبزی، حلوا، خرما، فرنی، شله زرد، زولبیا و بامیه برای افطار کردن و توزیع آن در مناطق محروم و بین نیامندان، دوستان و خویشاوندان از دیگر رسومی است که در ماه رمضان رونق دارد.

آیین ملاقه‌زنی (کفچلزی)

یکی از مراسمی که از گذشته‌های دور شب بیست و هفتم ماه رمضان در خراسان جنوبی اجرا شده آیین ملاقه‌زنی (کفچلزی) است که توسط دختران و زنان اجرا می‌شود.

در این شب بانوان به صورت فردی یا ۲ نفری با هم و برداشتن یک سبد یا قلبیر که پارچه‌ای درون آن انداخته و در داخل قلبیر قرآن، آینه، شانه و یک سرمه‌دان گذاشته‌اند و یک کفچلز (کفگیر) یا قاشق به دست دیگر گرفته به در خانه‌هایی که از پیش در نظر گرفته‌اند می‌روند در حالی که صورت خود را چنان در چادر پنهان می‌کنند که دیده و شناخته نمی‌شوند.

آنان به در هر خانه‌ای که می‌رسند با کفچلز چند بار با فواصل کوتاه به در خانه می‌کوبند و به این وسیله حضور خود را اعلام می‌کنند. بانوی خانه به دم درآمده سبد آنها را گرفته ابتدا برای تیمن شانه را بر می‌دارد و به موهای خود می‌کشد بعد سرمه‌دان را به دست گرفته و چشم‌هایش را با سرمه سیاه می‌کند آنگاه آینه را برداشته و چهره خود را در آینه نگاه می‌کند و مبلغی پول داخل سبد می‌گذارد و به صاحبش می‌دهد.

سال‌هاست که این آیین در برخی مناطق روستایی اجرا می‌شود و علاوه بر پول اقلامی نظیر آرد، خرما و سایر نیز می‌گذارند. زن کفچلز با مبلغ جمع‌آوری شده، پارچه‌ای گرفته و ظهر روز بیست و هفتم در محل مسجد یا منزل مسکونی خودش در فاصله زمانی بین نماز ظهر و عصر پارچه را برش می‌دهد و همان روز می‌دوزد و می‌پوشد و بر این باورند که تمامی سال را به شادی خواهند گذراند و از بلایا و مشکلات مصون خواهند بود.

آیین ملاقه‌زنی (کفچلزی) نیز با شماره ۸۱۶ در فهرست آثار معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

افطاری دادن با دعوت از خویشاوندان و همسایگان به منظور احیای سنت صله رحم و کسب ثواب از دیگر آیین‌های سنتی ماه رمضان در خراسان جنوبی است که همه مردم سعی می‌کنند از آن بی نصیب نمانند.

مراسم وداع با ماه رمضان

مردم روز آخر ماه رمضان در دوره‌های خانگی قرائت قرآن با دادن شیرینی، نقل و شکلات مراسم ختم قرآن برگزار می‌کنند و برای نماز عید سعید آماده می‌شوند بطوری که در آخرین روز ماه رمضان سرپرست خانواده‌ها با محاسبه میزان فطریه آن را از خرجی سالانه یا روزانه جدا کرده و در محل خاصی قرار داده تا در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد.

برخی از مردم منطقه بر این باورند که باید افطاری آخرین شب ماه رمضان را در خانه خود افطار کنند تا فطریه بر گردن فرد دیگری نیفتد از این رو در این شب کمتر به میهمانی می‌روند.

مراسم وداع با ماه رمضان نیز نشانه تدین مردم این دیار و انس با خداوند است که شب آخر، وداع در شب‌خوانی همراه با مناجات است و روزه‌داران پس از یک ماه عبادت به مساجد جامع و محل خود روی می‌آورند و به اقامه نماز عید فطر می‌پردازند و با پرداخت فطریه، زکات سلامت تن خود را نیز به افراد نیازمند ادا می‌کنند.