سایت موزه شادیاخ، رمزگشایی از تاریخ پرفراز و نشیب نیشابور کهن

به گزارش ایرنا، نیشابور یکی از شهرستان های استان خراسان رضوی است که بین ۵۸ درجه و ۱۹ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۳۰ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۵درجه و ۴۰ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۳۹ دقیقه عرض جغرافیایی در حاشیه شرقی کویر مرکزی ایران واقع شده است.

شهر نیشابور نیز در ۱۱۰ کیلومتری غرب مشهد و ۷۶۸ کیلومتری شرق تهران واقع است، وسعت نیشابور افزون بر هشت هزار و ۷۲۲ کیلومتر مربع است که معادل ۹.۲ درصد وسعت استان و ۵۳ صدم درصد وسعت کل کشور را دربرمی گیرد.

نیشابور در رهگذر تاریخ پرفراز و نشیب خود به واسطه برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی، ارتباطی، خاک حاصلخیز و آب و هوای مناسب همواره مورد توجه اقوام مختلف بوده است.

مشخص نیست که قبل از ورود آریایی‌ها چه اقوامی در نیشابور سکونت داشته اند، اما هنگام ورود قوم آریایی به ایران، تیره ای از آنان به نام ' پارت‌ها ' ( اقوام داهه ) در منطقه خراسان و نیشابور سکونت گزیده و به آبادی و عمران آن پرداخته‌اند.

این اقوام قبل از تسلط اسلام چندان با اقوام همسایه درنیامیختند ولی پس از آن و با توجه به موقعیت خاص نیشابور، این سرزمین مورد توجه اعراب قرار گرفت و عده ای از عساکر عرب در آن مسکن گزیدند.

پس از آن، جمعیت‌ها و اقوام ساکن در نیشابور یا همواره مورد توجه و هجوم اقوام مختلف همچون ترکان غز، ترکمن‌ها، ازبکان، مغولان، تیموریان و افغان‌ها قرار می گرفتند که این امر موجب آمیختگی نژادهای مختلف در این شهر می شد و یا با وقوع زلزله‌های مکرر و بنیان کن، جمعیت های بزرگ نیشابور به کام مرگ رفته، جوامع و گروه جدیدی جایگزین آنها می گردیدند.

به هر حال این شهرستان میدانگاه مبارزه و برخورد افکار و عقاید مختلف و پایگاه منازعات و تعصبات متفاوتی بوده که از یک سو سبب بروز جنبه های رنگارنگ قومی و فرهنگی شده و از سوی دیگر این امر، غنای فرهنگی و تمدنی آن را در دوره های مختلف حیات تاریخی نیشابور به دنبال داشته است.

به عبارتی دیگر، پایتختی نیشابور در دوره اساطیری تاریخ ایران، وجود آتشکده آذربرزین مهر، یکی از سه آتشکده مقدس و اهورایی زرتشتیان در این شهر، دومین شهر ایران در عصر صفاریان، سامانیان، سلجوقیان و غزنویان بوده است.

وجود ۲۷ باب از ۳۳ باب اولین مدارس و دانشگاه های جهان اسلام در آن ، تاسیس نظامیه نیشابور قبل از نظامیه بغداد ، ثبت حدیث معروف "سلسله الذهب" از حضرت علی بن موسی الرضا (ع) توسط چندین هزار کاتب با قلمدان های مرصع در این شهر (به سال ۲۰۰ هـ.ق) این شهر را به مأمن تشنگان علم و معرفت در میان سرزمین های اسلامی تبدیل کرده بود.

این شهر اساطیری در قرون چهارم و پنجم هجری قمری زادگاه چهار فرقه عرفانی ملامتیه، کرامیه، بکتاشیه و جوریه و مرکزیت تصوف و عرفان جهان اسلام در قرن چهارم بوده است.

همچنین ظهور بیش از چهار هزار و ۳۰۰ نفر شخصیت برجسته علمی و فرهنگی تا ربع اول قرن ششم در این شهر، پرورش مشاهیری چون عطار (یکی از سه ضلع مثلث ادبیات عرفانی ایرانی)، حکیم عمر خیام (شاعر، منجم و ریاضیدان برجسته جهان اسلام و بزرگترین عالم جبر دوران هزار ساله قرون وسطی)، فضل بن شاذان و چندین عالم و دانشمند برجسته دیگر، همه و همه شاهدی بر سابقه درخشان تمدن و فرهنگ غنی این شهرستان در گذشته است.

شادیاخ کهن

شادیاخ یکی از محله‌های شهر کهن نیشابور بوده‌ است که از اوایل سده سوم هجری مسکونی شده و تا سال ۶۶۹ هجری قمری که زمین‌لرزه آن را درنوردیده، اهمیت ویژه‌ای داشته‌است. این محله به سبب کاخی که عبدالله بن طاهر به نام شادیاخ در آن بنا نهاد به این نام شهرت یافت.

این محله در گذشته یکی از محله‌های اشراف نشین نیشابور و محل سکونت و زندگی امیران، پادشاهان، هنرمندان و نویسندگان درباری بوده به طوری که مرکز امیران سلسله‌های طاهریان و سلجوقیان در نیشابور این کاخ معروف بوده‌است.

ویرانی این کاخ هم‌زمان با حمله مغول به نیشابور بود و با زلزله ۱۲۸۱ دیگر کاملا متروک و مدفون شد. شادیاخ نام کاخ محله باغ اطراف این منطقه در نیشابور نیز بوده‌ است.

این مکان اکنون یکی از مراکز باستان‌شناسی در نیشابور است که بخشی از بقایای شهر کهن نیشابور را تشکیل می‌دهد که محل فرمانروایی و زندگی پادشاهان و شاعران و نویسندگان این دیار از جمله خیام و عطار نیشابوری بوده‌است.

کاخ شادیاخ در شهر نیشابور

خوب می دانیم که شهر نیشابور دومین شهر بزرگ استان خراسان رضوی است و به نوعی نماد تاریخ و فرهنگ ایرانیان به شمار می‌رود. این شهر مشهور به گلهای خوردنی، بوته های ریواس و سنگ‌های فیروزه ای است و سالانه گردشگران زیادی را مجذوب دیدنی های منحصر به فرد خود می‌کند که محوطه باستانی شادیاخ یکی از اسرارآمیزترین جاذبه های گردشگری این شهر است.

نام شهر شادیاخ از ۲ واژه «شادی» و «اخ» تشکیل شده است که معنای آن “شادی آفرین” است. از این محل همچنین به نام های دیگر در کتب تاریخی یاد شده است که عبارت از «شادکاخ»، «شادجهان» و «شادمهر» نیز می شود. عبور شاهراه بزرگ شرق (جاده ابریشم) از این شهر بر رونق آن افزوده است. اوج شکوفایی نیشابور از اواخر قرن سوم تا پنجم هجری بوده است که در این زمان به این شهر «ابر شهر» یا شهری بسیار بزرگ نیز گفته می شده است. در شهر کهن نیشابور ۳۸ مدرسه، ۳۲ مسجد، ۲ هزار و ۶۸۰ دانشمند و فرهیخته و همچنین ۴۷ محله دیگر هم قرار داشته است که شادیاخ یکی از این محلات بوده است.

تا مدت ها کاخ شادیاخ مرکز و مقر حکمرانی خراسان بوده است و تا سال ۶۱۸ هجری قمری که این کاخ در اثر زلزله ویران شده نیز محله ای آباد و زیبا بوده است. در سال ۲۰۹ هجری قمری یعقوب لیث به شهر نیشابور وارد شد و دستور داد تا باغ ‌های بزرگی در شادیاخ احداث کنند که به مرور همهٔ آن‌ها جای خود را به خانه ‌های مسکونی داد. در دورهٔ سامانیان و غزنویان، نیشابور مرکز و مقر سپهسالار خراسان بود و کاخ شادیاخ، محل رسیدگی به امور بود و در اختیار سپهسالار قرار داشت.

طغرل اول سلجوقی در سال ۴۲۶ هجری قمری پس از اینکه بر سلطان مسعود پیروز شد در کاخ شادیاخ تاج‌گذاری کرد. البته ارسلان، دومین سلطان سلجوقی و برادرزاده طغرل نیز دستور داد تا کاخ شادیاخ را بازسازی کنند، همچنین او برای پسرش سلطان محمد هم نیز در همین کاخ جشن عروسی برپا کرد.

کاوش‌ های باستان‌ شناسی

با توجه به کاوشگری‌هایی که توسط باستان شناسان در سال ۱۳۷۹ در این محل انجام گرفت، شماری از بناهای معماری در آن زمان مانند تالار عام، اندرونی و خانه‌های ویژه شراب‌سازی، آهنگری، سفالگری و شیشه‌گری نیز در این منطقه یافته شد. علاوه بر این بناها که در این منطقه پیدا شدند کاوشگران شماری اسکلت و همچنین ظرفها و لوازم فرهنگی مانند سازه‌های سفالی و شیشه ای و همچنین گچ بری‌هایی را در این جست و جوها پیدا کردند.

کشف این اسکلت های درهم و متلاشی نشانگر آن است که پیش از آن که مغول‌ها بخواهند به این کاخ حمله کنند، شادیاخ با خاک یکسان شده بوده است.

کشف این اسکلت های انسانی همچنین گویای آن است که امکان دارد زمانی شاید پیش از حمله مغول، زلزله‌ای هولناک بخش هایی از شادیاخ را از بین برده باشد.

از دیگر آثار ارزشمندی که در این مجموعه پیدا شده است می توان به تعداد زیادی سفالینه و گچبری، پیکرهای سفالی، آثار معماری شامل کوشک (کاخ) و دروازه ورودی کاخ شادیاخ، کارگاه آهنگری، عصاره کشی شیره انگور و آثاری از خیابان های سنگ فرش شده اشاره کرد.

تعویض پوشش حفاظتی اولویت شادیاخ

رییس پایگاه میراث فرهنگی شادیاخ نیشابور با اشاره به ارزش تاریخی این سایت موزه گفت: تعویض پوشش حفاظتی و محیطی این سایت موزه مهمترین اولویت و ضرورت فعلی در جهت حفاظت و صیانت از آن است.

هادی شریفان بیان کرد: هم اکنون این مجموعه با داربست و ورق های گالوانیزه پوشانده شده که با تامین ۳.۵ میلیارد تومان اعتبار در سال گذشته اقدام به خریداری ستون و پل برای نصب در این محل شده است.

وی ادامه داد: البته همچنان دنبال تامین بودجه برای تکمیل خرید و اجرای پوشش حفاظتی جدید مجموعه هستیم که رایزنی با نمایندگان شهرستان در مجلس شورای اسلامی صورت گرفته است و امیدوار به همکاری و پیگیری هستیم.

شریفان گفت: اجرا و تکمیل پوشش سایت موزه نیازمند ۱۵ میلیارد تومان اعتبار است که در صورت تحقق و اجرای کامل پوشش، شاهد حفاظت این اثر تاریخی از عوامل جوی خواهیم بود.

رییس پایگاه میراث فرهنگی شادیاخ نیشابور اظهارکرد: پس از اجرای پوشش جدید، انجام کاوش های باستان شناسی بیشتر، ایجاد موزه مرتبط با این اثر و اتاق کنترل و حفاظت و همچنین چند غرفه عرضه صنایع دستی مد نظر قرار دارد.

وی با بیان اینکه هنوز در این مجموعه به دلیل عدم فراهم شدن امکانات و شرایط لازم، باجه فروش بلیت راه اندازی نشده است، گفت: سالانه حدود ۳۰۰ هزار نفر از این اثر تاریخی و ارزشمند در شهرستان نیشابور بازدید می کنند.