صحبت از زمین و هوای پاک را آنقدر در گوشه و کنار دنیا شنیده و دیده‌ایم که دیگر به مانند یک امر روزمره درآمده و هر لحظه و هر جا با ما همراه است. این که دیگر هوای پاک در دنیا وجود ندارد، پلاستیک و ضایعات آن حتی در اعماق اقیانوس‌ها و در بدن موجودات میکروسکوپی وارد شده، کوه‌ها و منابع طبیعی تخریب شده، هر لحظه از وسعت جنگل‌هایی که در حکم ریه‌های زمین و منبع اصلی تولید اکسیژن هستند، کاسته شده و یا دفع زباله و مدیریت بازیافت آن همچنان به عنوان یک معضل بدون راه حل باقی مانده، همگی نشان از وضعیت بحرانی کره زمین و تنها مکان شناخته شده در جهان برای حیات انسانی است.
اگرچه هرچند وقت یکبار هم با تلاش فعالان محیط‌زیست نشست‌های مختلفی برای نجات زمین از وضعیت کنونی برگزار شده و بیانیه‌های مختلفی هم در این حوزه صادر شده و حتی به توافق‌هایی جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای و توقف بسیاری از فعالیت‌های مشکل‌ساز و مخرب محیط‌زیست ایجاد شده، اما وضعیت بحرانی که گریبانگیر کره زمین است، همچنان پابرجاست. با این وجود، پیشرفت‌های علمی و سیاست‌های جهانی همه نشان می‌دهند که آینده کره زمین همچنان بارقه‌هایی از امید را هم نشان می‌دهد.
سیاره‌ی زمین، در تعدادی از کشورها و مناطق جهان مادر نامیده می‌شود که نشانگر اهمیت آن و وابستگی متقابل انسان‌ها و سایر زیستمندان به هم و به سیاره‌ای است که همه ما در آن زندگی می‌کنیم. این موضوع آن قدر برای حیات انسان مهم است که سازمان ملل متحد، به منظور دستیابی به تعادل درست میان نیازهای اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی نسل‌های حال و آینده و ترویج هماهنگی انسان با طبیعت و زمین، در سال ۲۰۰۹(۱۳۸۷) تصمیم گرفت روز ۲۲ آوریل را به عنوان روز بین المللی مادر زمین، تعیین کند. تا کشورها در حمایت از محیط زیست و افزایش سطح آگاهی برای حفاظت از آن و مراقبت از سیاره زمین ، تلاش بیشتری داشته باشند.
EPI با استفاده از ۴۰ شاخص عملکرد در ۱۱ دسته موضوع، ۱۸۰ کشور را در زمینه عملکرد تغییرات آب و هوا، سلامت محیط‌زیست و سرزندگی اکوسیستم رتبه‌بندی می‌کند
شاخص تعیین رتبه کشورها در عرصه محیط‌زیست چیست؟
برای تشخیص وضعیت و عملکرد محیط‌زیستی کشورهای جهان لازم است تا ابتدا یک شاخص منطقی و علمی برای آن تهیه شود. این همان چیزی است که دانشگاه «ییل(Yale)» و «کلمبیا» به همراه بنیاد «مک‌کال مک‌بین کانادا» آن را تعیین کرده و هرساله کشورهای جهان را بر اساس آن طبقه‌بندی می‌کنند. «شاخص عملکرد زیست محیطی»(EPI) ۲۰۲۲ خلاصه‌ای مبتنی بر داده از وضعیت پایداری در سراسر جهان ارائه می‌دهد. EPI با استفاده از ۴۰ شاخص عملکرد در ۱۱ دسته موضوع، ۱۸۰ کشور را در زمینه عملکرد تغییرات آب و هوا، سلامت محیط‌زیست و سرزندگی اکوسیستم رتبه‌بندی می‌کند.
این شاخص‌ها در مقیاس ملی میزان نزدیکی کشورها به اهداف تعیین شده سیاست زیست‌محیطی را ارائه می‌دهند. به عبارتی شاخص EPI شاخصی را تعیین می‌کند که کشورهای پیشرو و عقب مانده را در عملکرد زیست‌محیطی مشخص کرده و راهنمایی‌های عملی را برای کشورهایی ارائه می‌دهد که آرزوی حرکت به سمت آینده‌ای پایدار را دارند.
شاخص‌های EPI راهی برای شناسایی مشکلات، تعیین اهداف، ردیابی روندها، درک نتایج و شناسایی بهترین شیوه‌های خط مشی را فراهم می‌کند. داده‌های خوب و تجزیه و تحلیل مبتنی بر واقعیت می‌تواند به مقامات دولتی کمک کند تا برنامه‌های سیاستی خود را اصلاح کنند، ارتباطات با سهامداران کلیدی را تسهیل کنند و بازده سرمایه‌گذاری‌های زیست‌محیطی را به حداکثر برسانند. EPI یک ابزار سیاسی قدرتمند در حمایت از تلاش‌ها برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار سازمان ملل و حرکت جامعه به سوی آینده‌ای پایدار ارائه می‌کند.
رتبه‌بندی کلی EPI نشان می‌دهد که کدام کشورها به بهترین وجه به چالش‌های زیست‌محیطی که هر کشوری با آن مواجه است، رسیدگی می‌کنند. فراتر رفتن از مجموع امتیازات و کاوش در داده‌ها برای تجزیه و تحلیل عملکرد بر اساس دسته‌بندی موضوع، هدف سیاست و کشور ارزش بیشتری را برای سیاست‌گذاران به ارمغان می‌آورد. این دیدگاه ریز و چشم‌انداز مقایسه‌ای می‌تواند به درک عوامل تعیین‌کننده پیشرفت زیست‌محیطی و در پالایش انتخاب‌های سیاست کمک کند.(۱)
بهترین و بدترین کشورها در حوزه حفاظت از محبط‌زیست
در سال ۲۰۲۲ کشور دانمارک در رتبه نخست کشورهای حامی محیط‌زیست قرار داشته و هند در قعر این جدول و بعد از کشورهای میانمار، ویتنام و بنگلادش قرار دارد به استناد آخرین گزارش‌های مربوط به رتبه‌بندی کشورها در زمینه تخریب محیط‌زیست با استناد به شاخص EPI به دست آمده در سال ۲۰۲۲ کشور دانمارک در رتبه نخست کشورهای حامی محیط‌زیست قرار داشته و هند در قعر این جدول و بعد از کشورهای میانمار، ویتنام و بنگلادش قرار دارد.
در این رتبه‌بندی، بریتانیا در جایگاه دوم، و بعد از آن فنلاند، مالت، سوئد، لوکزامبورگ، اسلوونی، اتریش، سوئیس، ایسلند به ترتیب جایگاه سوم تا دهم را به خود اختصاص داده‌اند. «ترکیه» بر خلاف انتظار و تصور عمومی در این رتبه‌بندی در جایگاه ۱۷۲ قرار دارد. نکته جالب در این رتبه‌بندی مربوط به کشورهای آسیایی و آفریقایی است که از رتبه ۱۱۶ تا ۱۸۰ مربوط به کشورهای حاضر در این دو قاره است. ژاپن به عنوان تنها کشور آسیایی در این رتبه‌بندی است که در جایگاه ۲۵ جهانی است.
کشورمان ایران نیز در این رتبه‌بندی در جایگاه ۱۳۳ قرار دارد که از این لحاظ نسبت به چین که در جایگاه ۱۶۰ و ترکیه که در جایگاه ۱۷۲ – به عنوان دو کشور شاخص آسیایی- قرار دارد، وضعیت بهتری دارد. ایالات متحده آمریکا هم در جایگاه ۴۳ قرار دارد.
امید برای کل جهان
با وجود چنین وضعیتی در جهان بسیاری از کارشناسان دستیابی به یک نقطه عطف در سطح جهان را نزدیک می‌بینند. به گفته آنها آلاینده دی‌اکسید کربن در کل جهان می‌توانست خیلی بیشتر از این بوده و به بالاترین حد خود برسد اما در مجموع میزان این آلاینده خیلی کم بالا رفته و در بیشتر از نیمی از کشورهای مورد بررسی حتی کاهش هم داشته است.
چنین چیزی چندان هم دور از انتظار نیست چرا که وضعیت محیط‌زیست با توجه به پیشرفت‌های علمی و رخدادهایی که در جهان در حال اتفاق افتادن هستند بسیار بیشتر به چشم می‌خورد. این که سدسازی در جهان تاثیر مستقیمی بر بروز زلزله و خشکسالی داشته و یا دستکاری در طبیعت با تغییر مسیر رودخانه‌ها و خشک کردن دریا و یا حتی شیرین کردن آب دریا بدون توجه به ابعاد زیست محیطی، همه نشان می‌دهد که جهان از این تاثیرات ناخوشایند محیط‌زیست آگاهی یافته و برنامه‌های موثری برای مقابله با این تغییرات دارند. چنانچه آلمان بتازگی با وجود مشکلات عدیده در تامین انرژی، آخرین نیروگاه هسته‌ای خود را به دلیل تاثیرات سو محیط‌زیستی تعطیل کرد.
به دلیل افزایش سطح آگاهی و توجه مکاتب فکری و فلسفی به مساله محیط‌زیست، بخش زیادی از این مشکلات در آینده کمرنگ خواهد شدمشابه این اتفاق در مورد برداشتن سدها در ژاپن و آمریکا و بسیاری دیگر از کشورهای دنیا هم اتفاق افتاده است. هرچند اثرات گازهای گلخانه‌ای به میزان زیادی به محیط‌زیست آسیب رسانده اما در کل باید گفت به دلیل افزایش سطح آگاهی و توجه مکاتب فکری و فلسفی به مساله محیط‌زیست، بخش زیادی از این مشکلات در آینده کمرنگ خواهد شد.
ورود خودروهای برقی که با استفاده از انرژی‌های تجدید شونده به حرکت در می‌آیند یکی دیگر از جنبه‌هایی است که تا حدودی آینده محیط‌زیست جهان را تلطیف و روشن جلوه می‌دهند. البته چنین چیزی بدین معنا نیست که مثلا کشوری مثل ایران که هم‌اکنون به لحاظ شاخص‌های عملکرد زیست‌محیطی در رده ۱۳۳ جهان است، آینده‌ای روشن دارد و لذا نباید چندان نگران بود، بلکه وضعیت زیست بوم ایران چالش های زیادی را با خود همراه دارد و باید برای رهایی از این بحران‌ها سیاست‌گذاری درست و اقدامات به موقع داشت.
درمجموع باید گفت، زمین و بوم سازگان‌های موجود درآن، تنها خانه انسان‌ها و موجودات زنده درشرایط کنونی است بنابراین انسان‌ها به منظور حفاظت از زمین از یک سو و تامین نیازهای نسل امروز و فردا از دیگر سو، ناگزیر از هماهنگی با طبیعت و زمین هستند.
درواقع از دست دادن تنوع زیستی، بیابان‌زایی، تغییرات آب و هوایی، گرمایش زمین و اختلال در برخی از دوره‌های طبیعی، از جمله هزینه‌های نادیده گرفتن فرصت تجدید حیات برای طبیعت و یکپارچگی بوم سازگان‌های آن است. تحقیقات علمی اخیر نشان می‌دهد که از زمان انقلاب صنعتی، طبیعت به عنوان یک کالا محسوب شده که فقط به نفع مردم و برای رفع نیازهای اساسی جمعیت رو به رشد عمل کرده است و مشکلات محیط زیستیِ بوجود آمده را تا کنون، با استفاده از تکنولوژی حل کرده است.
اما باید به یک نکته مهم توجه کرد که منابع این سیاره محدود بوده و بهره برداری‌های گذشته از این منابع، دیگر امکان پذیر نیست. بنابراین همه کشورها نیازمند یک مدل پایدارتر برای تولید، مصرف و به طور کلی برای اقتصاد هستند و ایجاد یک دنیای جدید، نیاز به ایجاد یک رابطه جدید میان انسان و زمین دارد.
منابع:
۱. https://epi.yale.edu/
نظر شما