در مدت سه هفته اخیر اخبار مرتبط با بحران سودان در صدر توجه رسانه‌های جهان قرار گرفته است؛ بحرانی که از صبح روز شنبه ۱۵ آوریل (۲۶ فروردین ماه) بین ارتش این کشور به فرماندهی «عبدالفتاح البرهان» و نیروهای «پشتیبانی سریع» به رهبری «محمد دحلان دقلو» (معروف به حمیدتی) درگرفت.
روند رو به تشدید بحران باعث خروج دیپلمات‌های خارجی از این کشور پهناور اما فقیر آفریقا شده است که این امر کلاف در هم تنیده اختلاف‌ها و درگیری‌ها را پیچیده‌تر می‌کند. همان طور که انتظار می‌رفت، آتش بس یک هفته‌ای نیز به سرعت نقض شد و شمار کشته‌ها از مرز ۵۰۰ نفر گذشت. به نوشته تارنمای آلمانی «دویچه وله» تخمین زده می‌شود که بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ نفر از جمعیت ۴۵ میلیونی سودان کشته شده باشند.
روند رو به تشدید بحران باعث خروج دیپلمات‌های خارجی از این کشور پهناور اما فقیر آفریقا شده‌است که این امر کلاف در هم تنیده اختلاف‌ها و درگیری‌ها را پیچیده‌تر می‌کند
نبردی میان دوستان دیروز و دشمنان امروز
همان طور که اشاره شد، این نبردی میان ارگان‌های نظامی است که البرهان فرمانده ارتش رسمی این کشور و حمیدتی فرماندهی و نیروهای «پشتیبانی سریع» را بر عهده دارد؛ ارگانی که برخی به اشتباه «واکنش سریع» می‌نامند. همان طور که در نقشه زیر مشخص است آنها بخش غربی خارطوم (پایتخت سودان) را در اختیار دارند.
حال این پرسش به ذهن می‌رسد که البرهان و حمیدتی چه ارتباطی با هم داشتند و اینک چه موضوعی به تنش میان آنها دامن زده است؟
پس از سرنگونی «عمر البشیر» رئیس‌جمهوری قبلی سودان، البرهان در جریان چند تظاهرات و ناآرامی‌ها از سوی ارتش مورد توجه قرار گرفت و در ۱۲ آوریل ۲۰۱۹ (۲۳ فروردین ۱۳۹۸) به عنوان رئیس شورای نظامی که پس از سرنگونی البشیر بر سودان حکومت می‌کرد، سوگند یاد کرد. به این ترتیب البرهان در دوره انتقالی سودان در عمل رئیس‌جمهور سودان و حمیدتی به عنوان معاون وی منصوب شد.
از اکتبر ۲۰۲۱ (مهر ۱۴۰۰) نشانه‌های اختلاف و رقابت بین البرهان و حمیدتی ظاهر شد زیرا هر یک از آنها به دنبال جلب حمایت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از خود برآمده‌بودند. از طرفی، نشست آموزشی «اصلاحات امنیتی و نظامی» در سودان زیر نظارت گروه چهارجانبه متشکل از آمریکا، انگلیس، عربستان و امارات که در مارس ۲۰۲۳ (اسفند ۱۴۰۱) برگزار شد، بدون توصیه‌های نهایی به ویژه در مورد موضوع ادغام نیروهای پشتیبانی سریع با ارتش پایان یافت.
بنابراین امسال ۲۰۲۳ (۱۴۰۲) با استقرار نیروهای پشتیبانی سریع در شهر مروی شمال سودان در نزدیکی فرودگاه این شهر، اختلاف‌ها میان آنها با ارتش شدت یافت و به دنبال آن نیروهای ارتش حضور خود را در منطقه تقویت کردند و آتش درگیری در شهرهای مختلف سودان شعله کشید.
درگیری‌های مسلحانه در سودان در واقع جنگ قدرتی میان ۲ ژنرال نظامی برای حکمرانی بر این کشور است؛ ژنرالهایی که دیروز دوست و امروز دشمن‌اند
البته گفته می‌شود این درگیری‌ها پس از آن آغاز شد که البرهان فرمانده ارتش سودان از عزم خود برای انحلال نیروهای پشتیبانی سریع خبر داد بود. به بیانی دیگر، درگیری‌های مسلحانه در سودان در واقع جنگ قدرت میان ۲ ژنرال نظامی برای حکمرانی بر این کشور است؛ ژنرالهایی که دیروز دوست و امروز دشمن هستند.
رمزگشایی از جبهه‌بندی بازیگران خارجی
اختلاف‌های داخلی یک روی سکه و مداخله‌های خارجی شامل منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای روی دیگر سکه در بحران سودان است. در ارتباط با اینکه چرا این کشور مورد توجه و مداخله بازیگران خارجی قرار دارد باید به موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک آن اشاره کرد.
این کشور آفریقایی به دلیل وسعت و جمعیت زیاد، نزدیکی به دریای سرخ و کشورهای نظیر چاد، لیبی، مصر و غیره، برخورداری از مزیت‌های رود نیل، دسترسی امن به بنادر، بهره‌مندی از منابع طبیعی و هیدروکربن، زمین‌های حاصل‌خیز و معادن سرشار همچون طلا از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار است. از این رو برخی کارشناسان، اهمیت سودان را حتی بیش از مصر می‌دانند.
سعودی‌ها و مصری‌ها از البرهان به عنوان فرمانده ارتش حمایت می‌کنند. رژیم صهیونیستی و امارات به سمت حمایت از پشتیبانی سریع و حمیدتی گرایش یافتهاند.
اولویت چین حفظ منافع اقتصادی خود به عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری سودان است. پکن تاکنون در این بحران دخالتی نداشته و تلاش‌های بی‌وقفه‌ای برای متقاعد کردن طرف‌ها برای نشستن پشت میز مذاکره انجام داده است..
روسیه نیز همواره از حل اختلاف‌ها پشت میز مذاکره سخن به میان می‌آورد اما غرب ادعا می‌کند که گروه روسی «واگنر» (مستقر در جمهوری آفریقای مرکزی) برای نیروهای واکنش سریع سودان موشک ارسال می‌کند.
سودان به دلیل وسعت و جمعیت زیاد، نزدیکی به دریای سرخ، برخورداری از مزیت‌های رود نیل، دسترسی امن به بنادر، بهره‌مندی از منابع طبیعی، زمین‌های حاصل‌خیز و معادن از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار است
در مقابل، باوجود اینکه مقامات غربی به ویژه آمریکایی‌ها در قضیه بحران سودان خود را بی‌طرف جلوه می‌دهند ولی مواضعی متناقض و دوپهلو دارند. از نگاه ناظران، متهم نکردن کودتاچیان و حمایت نکردن از ارتش رسمی یک کشور مصداق اعتباربخشی به مخالفان است.
مواضع کشورهای همجوار سودان اما بسیار محتاطانه است. آنها می‌دانند که در صورت تداوم و فرسایش بحران، این تحولات به ناچار کشورهای همسایه مانند مصر، سودان جنوبی، لیبی، چاد، جمهوری آفریقای مرکزی، اریتره و اتیوپی را که دارای مرز زمینی با سودان هستند، متاثر خواهد ساخت.
همسایگان سودان نگرانند که بحران موجی از پناهجویان را به سمت آنها روانه کند که پیامدهای منفی و ناگوار بر اقتصاد این کشورها خواهد داشت. تا کنون هم هزاران پناهجو از سودان به مصر فرار کرده‌اند. لیبی هم از هر موج احتمالی پناهجویان از سودان سهمی خواهد داشت و موج پناهجویان ممکن است ثبات چاد را نیز تهدید کند. حتی کشورهای اروپایی از موج پناهجویان و آوارگان سودانی در امان نخواهند ماند.
بر پایه گزارش تارنمای آماری «استاتیستا»، از سال ۱۹۵۶ (۱۳۳۵) یعنی در ۶۷ سال اخیر، ۳۵ کودتا (شامل تلاش‌ها و توطئه‌های ناموفق) در سودان اتفاق افتاده که تنها ۶ مورد آن موفق بوده است
افزون بر هراس همسایگان از سیل پناهجویان، آنها نگران تسری بحران و وقوع رخدادی مشابه (کودتا) در کشور خود هستند. بر پایه گزارش تارنمای آماری «استاتیستا»، از سال ۱۹۵۶ (۱۳۳۵) یعنی در ۶۷ سال اخیر، ۳۵ کودتا (شامل تلاش‌ها و توطئه‌های ناموفق) در سودان اتفاق افتاده که تنها ۶ مورد آن موفق بوده است.
«پلن بی» آمریکا علیه تمامیت ارضی سودان
نگاهی هر چند کوتاه به مداخله‌ها و ماجراجویی‌های مداوم آمریکا حتی در دوردست‌ترین نقاط جهان، فرضیه دست داشتن این کشور را در تحولات اخیر سودان تقویت می‌کند.
از نگاه کارشناسان، درگیری میان البرهان و حمیدتی همان «پلن بی» آمریکا علیه تمامیت ارضی سودان است. آمریکا که با وعده خارج کردن سودان از فهرست حامیان تروریسم و اعطای کمک‌های مالی در سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰) زمینه جدا شدن سرزمین‌های نفت خیز جنوب سودان را فراهم کرده‌بود؛ به نظر می‌رسد اکنون قصد دارد با حمایت نکردن از دولت رسمی سودان، زمینه تضعیف «قدرت مرکزی» و رشد نیروهای گریز از مرکز و تروریسم تکفیری را در شاخ آفریقا فراهم کند.
ترددی وجود ندارد که قدرت‌گیری گروه‌های تکفیری و حرکت آنها به سمت تنگه باب المندب می‌تواند خطری جدی برای خطوط بین‌المللی کشتیرانی و تضعیف طرح یک کمربند- یک جاده چین در آستانه ورود به دریای سرخ باشد.
بنابراین بازیگر کلیدی مورد توجه در این بحران واشنگتن است و البرهان و حمیدتی به دنبال جلب حمایت غرب به‌ویژه آمریکا برآمده‌اند که تاکید آنها بر سکولاریسم، دموکراسی و رد اسلام‌گرایی را می‌توان در این راستا ارزیابی کرد. البته در این بازی «ارزشی» حمیدتی به دلیل انفصال کامل از نظام پیشین «دست برتر» را دارد.
آمریکا قصد دارد با حمایت نکردن از دولت رسمی سودان، زمینه تضعیف «قدرت مرکزی» و رشد نیروهای گریز از مرکز و تروریسم تکفیری را در شاخ آفریقا فراهم کند
در مجموع می‌توان گفت که ایجاد، تداوم و ابقای بحران‌های پایدار امنیتی و سیاسی در قاره آفریقا، حکم یک راهبرد کلان را در حوزه سیاست خارجی آمریکا و استعمارگران نوین دارد. واشنگتن و شرکای اروپایی آن به‌منظور استمرار سوداگری و تاراج منابع غنی آفریقا، نیاز به بهانه‌ای جهت توجیه حضور شرکت‌های به ظاهر چندملیتی، نظامیان و کارپردازان امنیتی خود در این حوزه جغرافیایی دارند.
همان طور که اشاره شد، باوجود مواضع اعلانی مبنی بر میانجیگری و تشویق به حل اختلاف‌ها پشت میز مذاکره اما آمریکایی‌ها در عمل خواستار تداوم و تشدید بحران هستند که خودداری از حمایت ارتش رسمی سودان در این راستا قابل ارزیابی است.
پروژه اسرائیل در سودان؛ تجزیه و کوچک‌سازی
سودان در طول سال‌های گذشته به عنوان کانون اسلام‌گرایی مطرح بوده و نزدیکی این کشور به محور مقاومت و حمایت سودانی‌ها از آرمان‌های فلسطین، دلیل دیگری بر اهمیت آن است. سودان نه تنها پذیرای مقاومت بوده بلکه در این زمینه به عنوان پل ارتباطی با دیگر بخش‌های قاره آفریقا عمل کرده‌است. همین موضوع در سال‌های اخیر بسترساز تمرکز رژیم صهیونیستی بر این کشور آفریقایی شد.
از این رو صهیونیست‌ها به کمک متحدان غربی خود در دهه‌های گذشته، گروه‌های شورشی را در سودان پایه‌ریزی و حمایت کردند و با نفوذ در منطقه جنوب سودان با مرکزیت «جوبا»، نخستین ضربه را از طریق تجزیه بر پیکر سودان وارد کردند. آنها دارفور را نیز که دربرگیرنده پنج ایالت است، هدف‌گذاری کرده‌اند.
سودان در طول سال‌های گذشته به عنوان کانون اسلام‌گرایی مطرح بوده و نزدیکی این کشور به محور مقاومت و حمایت سودانی‌ها از آرمان‌های فلسطین، دلیل دیگری بر اهمیت آن است
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که سودان دروازه رژیم صهیونیستی به قاره سیاه است و این رژیم نگران حضور ایران، روسیه و چین در سودان و قاره آفریقا است به ویژه اینکه سودان می‌تواند در مسیر انتقال تدارکات لجستیکی برای حمایت از مقاومت فلسطین باشد. این همان چیزی است که صهیونیست‌ها می‌خواهند از آن جلوگیری کنند.
از دیدگاه اقتصادی هم سودان یک منطقه سرمایه گذاری جدید برای اسرائیل است و همچنین بازار جدید و بزرگی برای آن خواهد بود. از منظر ژئوپلیتیک نیز حضور اسرائیل در سودان به معنای حضور باز و دائمی آن در دریای سرخ است. به این ترتیب، این احتمال وجود دارد که اسرائیل از سودان به عنوان کارتی برای فشار بر قاهره و شاید باج گیری از آن در موضوع آب رودخانه نیل استفاده کند که یک چالش امنیت ملی نه تنها برای مصر بلکه برای سایر کشورهای عربی دیگر نیز باشد.
از تاثیر توافق اخیر ایران و عربستان بر اسرائیل نباید غافل شد و رژیم صهیونیستی با توجه به توافق مزبور، قصد عادی‌سازی مناسبات دیپلماتیک با سودان را دارد. اکنون عادی‌سازی روابط میان سودان و اسرائیل یک نیاز ضروری برای نتانیاهو است که در بحران‌های داخلی غرق شده و در خارج نیز هویتی نامشروع دارد.
با توجه به مسائلی که پیشتر مطرح شد و با هدف «کوچک‌سازی» و «تجزیه» کشورهای اسلامی از جمله سودان، همواره مقامات صهیونیستی با «البرهان و حمیدتی» ارتباط نزدیک داشته‌اند. البرهان چندی پیش با نتانیاهو در اوگاندا دیدار و درباره آغاز همکاری در خصوص عادی‌سازی روابط توافق کرده بود.
همچنین میانه بهمن ماه پارسال «الی کوهن» وزیر امور خارجه رژیم صهیونیستی در صدر هیاتی وارد خارطوم پایتخت سودان شد و با البرهان دیدار و گفت‌وگو کرد. شورای حاکمیتی سودان به دنبال این دیدار در بیانیه‌ای اعلام کرد که البرهان و کوهن در این دیدار به راه‌های تقویت روابط مثمر ثمر و تقویت همکاری در زمینه‌های امنیتی و نظامی پرداخته شد.
البته پس از انجام سفر و اطلاع‌یابی مردم سودان، آنها تظاهراتی را در اعتراض به سفر وزیر خارجه رژیم صهیونیستی به خارطوم و تصمیم دولت سودان مبنی بر عادی‌سازی روابط برپا کردند.
اگرچه البرهان روند عادی‌سازی با صهیونیست‌ها را در چارچوب ائتلاف کشورهای عربی پیش می‌برد اما حمیدتی در این ارتباط مواضعی عجیب و افراطی دارد. او چندی پیش به عنوان نایب رئیس شورای حکومتی انتقالی سودان گفت که این شورا عزم خود را برای برقراری روابط با رژیم صهیونیستی جزم کرده و از هیچ کس نمی‌ترسد.
با هدف «کوچک‌سازی» و «تجزیه» کشورهای اسلامی از جمله سودان، همواره مقامات صهیونیستی با البرهان و حمیدتی ارتباط نزدیک داشته‌اند
دو هفته پیش نیز «یوسف عزت» مشاور سیاسی فرمانده نیروهای پشتیبانی سریع سودان در اظهاراتی عجیب ضمن ابراز همدردی با رژیم صهیونیستی، جنبش مقاومت اسلامی فلسطین حماس را تروریستی خواند و تاکید کرد که «در حال جنگ با اسلام‌گراهای افراطی هستیم.»
از نگاه ناظران، اگرچه البرهان و حمیدتی هر دو در صدد جلب توجه و حمایت رژیم صهیونیستی و متحدان غربی آن از جمله آمریکا برآمده‌اند اما حمیدتی با مواضعی ساختارشکنانه و ضدفلسطینی تلاش دارد که محور عبری-غربی را به سمت خود بکشاند.
سناریوهای احتمالی آینده سودان
ارتش‌های غیرایدئولوژیک لیبی، یمن و صدام فروپاشیدند اما ارتش‌های اعتقادی مصر و سوریه بر بحران چیره شدند و ارتش البرهان به مراتب ایدئولوژیک‌تر از آنهاست
از آغاز درگیری‌ها در سودان، سناریوهای مختلفی مطرح شده است که در این میان به بررسی سه سناریوی مهم آن خواهیم پرداخت؛
۱. آتش‌بس و امضای توافق
شاید پیش از اینکه آتش‌بس یک هفته‌ای اعلام و بلافاصله نقض شود، برخی آن را راه‌حلی مناسب برای دست‌کم توقف مقطعی بحران می‌پنداشتند که تشدید درگیری‌ها این سناریو را کمرنگ ساخت. ضمن اینکه دستیابی به توافق، مستلزم حضور دیپلمات‌ها، باز ماندن سفارتخانه‌ها، وجود یک یا چند میانجیگر موثر و نیز حضور مسئولان سازمان‌های اثرگذار بین‌المللی‌است که به دلیل شدت جنگ از سودان خارج شده‌اند.
۲. پیروزی سریع یکی از طرف‌ها
با نگاهی به موضع‌گیری‌های غرب و منافع بازیگرانی همچون رژیم صهیونیستی که سودان به عنوان یک کشور پرجمعیت مسلمان را ضعیف، تجزیه و کوچک‌شده می‌خواهند، از هر کمکی برای تداوم نبرد دریغ نمی‌کنند. بنابراین آنها می‌توانند با تسلیح حدود یکصدهزار نیروی نظامی حمیدتی در مقابل ارتش ۲۵۰ نفری البرهان از پیروزی سریع ارتش سودان بر پشتیبانی سریع جلوگیری کنند.
در مقابل اما بسیاری معتقدند طولی نخواهد کشید که ارتش ایدئولوژیک البرهان بر دشمن پیروز شود. آنها به همسنجی عملکرد ارتش‌های ایدئولوژیک و غیرایدئولوژیک می‌پردازند. از نگاه آنها ارتش‌های غیرایدئولوژیک لیبی، یمن و صدام فروپاشیدند اما ارتش‌های اعتقادی مصر و سوریه بر بحران چیره شدند.این در حالی است که ارتش البرهان به مراتب ایدئولوژیک‌تر از ارتش‌های مصر وسوریه است، بنابراین به زودی پیروز خواهد شد.
سناریو فرسایش بحران از سوی مقامات و رسانه‌های غربی مطرح می‌شود که منافع آنها در فرسایش بحران، تضعیف و تجریه سودان است
۳. فرسایشی شدن تنش‌ها و خطر تجزیه
این فرضیه و سناریو بیشتر از سوی مقامات و رسانه‌های غربی مطرح می‌شود که منافع آنها در فرسایش بحران، تضعیف و تجریه سودان است؛ فرضیه‌ای که در صورت کمک انها به نیروهای حمیدتی با هدف توازن‌بخشی به جبهه‌ها تحقق خواهد یافت. تردیدی وجود ندارد که تداوم درگیری‌ها باعث تشدید بحران خواهد شد که برایند آن افزایش مداخلات خارجی است.
در این سناریو، احتمال کوچک‌سازی و تجزیه همانند اتفاقی که سال ۲۰۱۱ برای سودان افتاد و «سودان جنوبی» به عنوان کشوری مستقل از پیکره آن جدا شد، وجود دارد یا می‌تواند به سرنوشتی همچون لیبی با بیش از یک دهه ناآرامی دچار شود؛ کشوری که پس از ۱۲ سال هنوز افق روشنی برای برون‌رفت آن از بحران به چشم نمی‌خورد.
منابع؛
https://www.statista.com/chart/۲۶۰۴۴/sudan-coup-timeline/
https://mapsontheweb.zoom-maps.com/post/۷۱۵۲۹۳۲۵۸۴۲۷۸۷۵۳۲۸/military-vs-rapid-support-forces-clashes-in
https://www.aljazeera.com/news/۲۰۲۳/۴/۱۶/sudan-unrest-what-is-the-rapid-support-forces
https://optimizeias.com/sudan-mapping/
https://www.dw.com/en/sudan-updates-۷-day-cease-fire-fails-as-fighting-continues/a-۶۵۵۰۹۳۴۹
https://www.reuters.com/world/africa/israeli-foreign-minister-heads-delegation-discuss-sudan-normalisation-۲۰۲۳-۰۲-۰۲/
نظر شما