خطاهای دارویی تهدیدکننده جان بیماران، چاره چیست؟

موفقیت کم اقدامات برنامه‌ریزی شده برای دستیابی به اهداف مورد انتظار، تعریف واژه خطاست. این خطا ناشی از عدم پیشرفت اقدامات مطابق برنامه یا نقص در خود برنامه است.

از طرفی خطاهای دارویی از جمله خطاهایی هستند که در هر مرحله مصرف دارو شامل تجویز، توزیع، آماده‌سازی و تحویل دارو به بیمار رخ می‌دهند. برای دارودهی قوانین استاندارد بین‌المللی وجود دارد که به آن «قانون هفت» گفته می‌شود. این قوانین شامل «بیمار صحیح، داروی صحیح، دُز صحیح، روش تجویز صحیح، زمان صحیح، ثبت و مستندسازی صحیح و حق بیمار برای آگاهی داشتن از روند دارو درمانی» است. اگر در هر مرحله از این هفت مورد، استانداردها رعایت نشوند، خطای دارویی رخ داده است. به طور مثال اگر دارویی در زمان نادرست به بیمار داده شود، خطایی دارویی زمانی رخ داده است.

هر نوع خطایی که در فرآیند ارائه مراقبت سلامت رخ دهد، چه باعث صدمه و آسیب به بیمار شود و چه هیچ آسیبی به دنبال نداشته باشد، خطای پزشکی است. خطاهای پزشکی دو نوع هستند. اول خطا در برنامه‌ریزی برای بیمار، دوم خطا در اجرای درمان است.

خطاهای دارویی، رایج‌ترین خطاهای بیمارستانی

رایج‌ترین خطاهای بیمارستانی، خطاهای دارودهی هستند. محققان می‌گویند بیش از ۳۰ درصد از کل خطاهایی که در زمینه پزشکی اتفاق می‌افتد، مربوط به خطاهای دارویی است.

ستاره خسروانی «دکترای مدیریت، پژوهشگر سلامت و مدرس دوره‌های اعتباربخشی بیمارستانی» در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: هرگونه رویداد قابل پیشگیری که ممکن است باعث یا منجر به مصرف نامناسب فرآورده دارویی یا ایجاد آثار زیان آور در بیمار شود، خطای دارویی است. شایع‌ترین خطاهای دارویی عبارت است از «تجویز غلط دارو، تجویز دُز نامناسب، زمان و دفعات نامناسب مصرف، تجویز شکل دارویی نامناسب، دستور غلط برای آماده‌سازی، خطا در پایش دارو درمانی، تجویز دو یا چند دارو که با هم تداخل دارند و از قلم افتادن یک داروی مهم و حیاتی در تجویز پزشک.»

وی ادامه می‌دهد: اولین گام ارتکاب خطا، اشتباه پزشک در تشخیص بیماری یا تجویز دارو است. موضوع مهم دیگر، دز نامناسب دارو است که در واقع منجر به دریافت بیش از حد یا کمتر از مقدار تعیین شده دارو خواهد شد.

وضعیت خطاهای دارویی در ایران

انجمن پزشکی آمریکا یا Institute Of Medicine اعلام کرده که سالانه ۴۴ تا ۹۸ هزار بیمار در اثر خطاهای پزشکی بیمارستان‌ها در این کشور فوت می‌کنند و حتی در برخی آمارها تا ۱۹۵ هزار نفر ذکر شده است. همچنین این انجمن اعلام کرده که خطاهای پزشکی در این کشور، پنجمین تا ششمین علت مرگ محسوب می‌شود.

در ایران، آمار مدونی در این زمینه در دست نیست، اما موضوع ناخوانا بودن نسخ پزشکان که تا قبل از نسخه الکترونیک بسیار رایج‌تر بود، توضیح ناکافی پزشک و داروخانه برای مصرف دارو و برخی موارد دیگر می‌تواند سبب افزایش خطاهای پزشکی و دارویی شود. نکته بسیار مهم این است که یکی از علت‌های عمده صدمه به بیماران به هنگام ارائه خدمات درمانی، وقایع مربوط به داروها هستند.

خسروانی در این زمینه می‌گوید: رایج‌ترین خطاهای گزارش شده در بیمارستان‌های ایران، خطاهای دارودهی است. در این میان، ۲۵ تا ۳۵ درصد خطاها مربوط به محاسبه دز دارو است. در این زمینه، استراتژی‌های مختلفی مثل استراتژی مربوط به نیروی انسانی یا تکنولوژی‌ها و ارتقای فرآیندهای مدیریتی برای پیشگیری از این دسته خطاها پیشنهاد می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی فهرستی از داروهای پرخطر را به بیمارستان‌ها ابلاغ می‌کند که هر سال بازنگری شده و معمولا شامل داروهایی است که خطا در روند تجویز آنها منجر به مصدومیت دائم یا مرگ بیمار می‌شوند. این داروها باید در قسمت‌هایی که نگهداری می‌شوند با برچسب قرمز نشان دار شده و توسط دو کارشناس پرستاری یا کارشناس اتاق عمل یا هوشبری دوبار چک شوند. یعنی وقتی قرار است برای یک بیمار، داروی پرخطر تجویز شود، یک پرستار به صورت جداگانه دز دارو را محاسبه کرده و پرستار دیگری هم برای محکم کاری، این کار را انجام می‌دهد تا در زمینه عدم وقوع خطاهای دارویی ضریب اطمینان بالا برود.

در ایران، آمار مدونی در مورد خطاهای دارویی در دست نیست، اما موضوع ناخوانا بودن نسخ پزشکان که تا قبل از نسخه الکترونیک بسیار رایج‌تر بود، توضیح ناکافی پزشک و داروخانه برای مصرف دارو و برخی موارد دیگر می‌تواند خطاهای پزشکی و دارویی را افزایش دهدمدرس اعتباربخشی بیمارستانی می‌گوید: از طرفی برخی استراتژی‌ها نیز به بحث‌های مدیریت کیفیت و اعتباربخشی می‌پردازد که به طور مثال می توان به نشان‌دار کردن داروهای هم آوا یا LASA اشاره کرد. موارد دیگر به ایمنی نگهداری دارو و شرایط آن اختصاص دارد که به طور مثال دارو با حلال مناسب رقیق سازی شود تا خطایی رخ ندهد و یا داروهای حساس به نور در طول دوره تجویز مورد حفاظت و پوشش قرار بگیرند.

کاهش هزینه‌ها با کاهش خطاهای دارویی

خطاهای پزشکی و دارویی منجر به تحمیل هزینه‌های فراوانی به گیرنده و ارائه کننده خدمات سلامت می‌شود. هزینه‌هایی که می‌تواند طیف جانی تا مالی را در بر بگیرند و علاوه بر فشار مضاعف بر نظام سلامت، منجر به فوت یا نقص عضو شوند.

بخشی از هزینه‌های خطاهای دارویی مربوط به مشکلات و عوارض جسمی و روحی بیمار و خانواده او شده که منجر به تخریب اعتماد به یک بیمارستان یا مرکز درمانی می‌شود. همچنین بیمارستان باید برای جبران خطاهای پزشکی یا دارویی، طیف مختلفی از خدمات را به بیمار به صورت رایگان ارائه بدهد تا از طیف عوارض بیشتر آن مشکلات یا خطای پیش آمده، پیشگیری کند.

وقتی تکنولوژی به داد بیماران می‌رسد

راهکارهای زیادی برای پیشگیری از خطاهای دارویی در جهان وجود دارد و توصیه‌ها و استانداردهایی نیز در این زمینه تدوین شده و به کار گرفته می‌شود. اصول صحیح دارودهی به بیمار در بسیاری از دوره‌های آموزشی و حتی دانشکده‌ها مورد توجه قرار گرفته، اما آن‌چه به واسطه پیشرفت تکنولوژی اهمیت پیدا می‌کند، استانداردسازی و مکانیزه کردن دارودهی به بیماران با استفاده از تکنولوژی، سخت افزار و نرم افزار مناسب است.

چند سالی می‌شود که پرستارها برای دارودهی ایمن‌تر و برای کاهش خطاهای مرتبط با سرعت و زمان تزریق، از دستگاه‌های پمپ انفوزیون استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها به شکلی طراحی شده‌اند که سرنگ حاوی دارو داخل آن قرار گرفته و برنامه تزریق به دستگاه داده می‌شود و دستگاه با همان برنامه ریزی و بر اساس سرعت حرکت پیستون به بیمار تزریق می‌شود.

آرمیتا ضیائی «مدیرعامل یک شرکت دانش بنیان ایرانی و کارشناس ارشد تجهیزات پزشکی» در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: از زمان استفاده از پمپ‌های تزریق یا انفوزیون، تزریق بسیاری از داروها به خصوص در بخش‌های ویژه که محاسبات آنها نیاز به دقت بیشتری دارد، به این تجهیزات سپرده شده است، اما همچنان محاسبه اولیه و انتخاب پروتکل‌ها بر اساس دستور پزشک و توسط پرستار انجام می‌شود. از طرفی به دلیل حجم کاری زیاد و ساعت‌های طولانی کشیک، رژیم‌های چند دارویی بیماران، لزوم بررسی داروهای پرخطر توسط دو کارشناس پرستاری، احتمال عدم امکان دسترسی به دستورالعمل نحوه رقیق سازی و تهیه دز مورد نظر برای پرسنل و استفاده مقرون به صرفه از ویال‌های مولتیپل دز، هنوز هم خطاهای وابسته به دز دارو در صدر فهرست خطاهای دارویی قرار دارند.

چند سالی می‌شود که پرستارها برای دارودهی ایمن‌تر و برای کاهش خطاهای مرتبط با سرعت و زمان تزریق، از دستگاه‌های پمپ انفوزیون استفاده می‌کنندکارشناس ارشد تجهیزات پزشکی ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر، برای افزایش ضریب اطمینان در محاسبات دارویی و ایمنی بیشتر بیماران و نیاز سیستم‌های مدیریتی به مستندسازی مصرف دارو جهت تخمین بودجه مورد نیاز، نرم افزارهای خاصی تولید شده که روی برخی پمپ‌های تزریق نصب شده و پمپ ساده انفوزیون را به پمپ هوشمند تبدیل می‌کند.

وی بیان می‌کند: در واقع نرم افزارهای کاهش خطای دز (DERS)، به پمپ‌های انفوزیون این اجازه را می‌دهند که به کاربران درباره پروتکل‌های نادرست دارو، اشتباهات محاسباتی یا برنامه ریزی نادرست که منجر به کاهش یا افزایش میزان تجویزی سرم‌های حاوی دارو، الکترولیت یا مایعات دیگر مانند خون و فرآورده‌ها می‌شود، هشدار دهند.

وحید فرید صالح «کارشناس ارشد تجهیزات پزشکی» نیز در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: یکی از مهمترین موارد در خطاهای دارویی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، تزریق دارو با خطای محاسباتی است که به کمک پمپ‌های هوشمند تزریق می‌توان میزان این خطاها را تا حد قابل توجهی کاهش داد. به وسیله این پمپ‌ها می‌توان محدوده دز برای داروها و هشدار در صورت وارد کردن مقادیر غیراستاندارد را تعریف کرد. همچنین محاسبات دارویی به کمک هوش مصنوعی در این تجهیزات قابل بررسی دوباره (دبل چک) می‌شوند. به کمک این تکنولوژی‌ می‌توان به میزان و الگوی مصرف دارو یا داروهای خاص برای یک بیمار یا بخش یا بیمارستان در بازه زمانی خاص دسترسی داشت.

آیا این تجهیزات در ایران وجود دارند؟

تولید پمپ‌های انفوزیون یا تزریق در داخل کشور ما نیز انجام شده و حتی از این پمپ‌ها در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی استفاده می‌شود، اما تازه‌ترین اتفاق درباره این پمپ‌ها همان طور که گفته شد، به روز رسانی به وسیله یک نرم افزار است. نرم افزاری که می‌تواند میزان خطاها را تا حد قابل توجهی کمتر کرده و حتی به صفر برساند.

یکی از مهمترین موارد در خطاهای دارویی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، تزریق دارو با خطای محاسباتی است که به کمک پمپ‌های هوشمند تزریق می‌توان میزان این خطاها را تا حد قابل توجهی کاهش داد صالح «کارشناس ارشد تجهیزات پزشکی» در این زمینه می‌گوید: اکنون این امکان برای بیمارستان‌هایی که از دستگاه پمپ تزریق ساده استفاده می‌کنند وجود دارد که دستگاه‌های خود را با نرم افزار به روز رسانی کنند. این تکنولوژی در مقاله‌ها و متون علمی با عنوان DERS یا Dose Error Reduction Software شناخته می‌شود که پیش از این در بسیاری از کشورهایی که در زمینه تجهیزات پزشکی و دارویی فعالیت می‌کردند، وجود داشت.

جمع‌بندی

در زمینه خطاهای دارویی می‌توان به موارد مختلفی از جمله تجویز بی ضابطه دارو، تداخلات دارویی، اعتباربخشی ضعیف بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، کمبود داروسازان بالینی و مواردی از این دست پرداخت. ولی آن‌چه پس از اجرای نسخه الکترونیک برای همه مشخص شد، این بود که ثبت و ضبط دارو و میزان و شیوه مصرف، می‌تواند تصور مناسبی از میزان و نحوه مصرف دارو به سیاست گذاران بدهد.

استفاده از تکنولوژی‌های به روز شده جهانی که حالا در کشور ما نیز در حال تولید و مصرف است، می‌تواند علاوه بر کاهش خطاهای دارویی، منجر به ثبت و ضبط میزان و نحوه مصرف برخی داروهای پرخطر شود. داروهایی که ممکن است نحوه تزریق و اشتباه در دز دارو به واسطه خطای محاسباتی منجر به آسیب جدی به بیمار یا فوت او شود.

به نظر می‌رسد نظام سلامت باید در شرایطی که با مشکلات فراوان نیروی انسانی دست به گریبان است، از تکنولوژی‌های روز دنیا نیز استفاده کرده و در مسیر کاهش خطاهای دارویی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی قدم بر دارد. مسیری که بسیاری از کشورهای توسعه یافته طی کرده‌اند و نیازمند نگاهی ویژه در نظام سلامت کشورمان به استفاده از فناوری است.