زنگ خطر فرونشست زمین در حوضه مهارلو فارس؛ چالش‌ها و راهکارها

حمیدرضا پورقاسمی سه‌شنبه در گفت‌وگو با ایرنا اظهارکرد: فرونشست زمین که از آن به عنوان زلزله خاموش نام می‌برند، حرکات تدریجی عمودی و رو به پایین سطح زمین است که تحت تأثیر دخالت‌های انسانی و همچنین عوامل طبیعی ایجاد می‌شود.

۷۷ درصد فرونشست‌ها تحت تاثیر عوامل انسانی

استاد بخش علوم خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز ادامه داد: مطالعات نشان داده که حدود ۷۷ درصد از رخداد این پدیده تحت تأثیر عوامل انسانی بوده و در این بین، بیشترین سهم را برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی با ۶۰ درصد دارد.

پورقاسمی با اعتقاد به اینکه این پدیده اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر زیرساخت‌های شهری و محیط زیست، داشته و منجر به اثرات سوء اقتصادی و اجتماعی می‌شود، گفت: به طور کلی پتانسیل رخداد فرونشست زمین نشان می‌دهد که حدود ۱۲میلیون کیلومتر مربع یا به عبارتی هشت درصد سطح اراضی دنیا در طبقات خطرناک و خیلی خطرناک به لحاظ فرونشست زمین قرار دارد.

وی ادامه داد: این شرایط می‌تواند ۱۹ درصد از جمعیت انسانی را تحت تأثیر قرار داده که برآوردها نشان می‌دهد ۸.۱۷  تریلیون دلار از تولید ناخالص ملی دنیا در مناطق پرخطر فرونشست زمین قرار دارد.

۸۶ درصد جمعیت قاره آسیا در معرض فرونشست زمین

استاد بخش علوم خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز بیان کرد: بر این اساس ۸۶ درصد جمعیت قاره آسیا در معرض فرونشست زمین قرار داشته که تقریباَ ۱۰ برابر بیشتر از قاره های آمریکای شمالی و اروپا است.

به گفته پورقاسمی، پدیده فرونشست زمین امروزه به عنوان یک مشکل حاد و بحرانی در دشت‌ها و استان‌های کشور محسوب می‌شود که استان فارس نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نمونه آن فرونشست رخ داده در روستای دیندارلو است که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فرونشست‌های دنیا محسوب می شود.

عضو هیات علمی دانشگاه شیراز اضافه کرد: متأسفانه بخش‌های مختلف فارس و آن هم بیشتر تحت تأثیر برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی به منظور کشاورزی دچار فرونشست شده، به طوری که حتی پدیده فرونشست زمین تا ساحل دریاچه (تالاب) مهارلو نیز گسترش یافته است.

وی یادآور شد: بر اساس آخرین مطالعات، ذخیره آب زیرزمینی حوضه طشک، بختگان و مهارلو از بازه زمانی ۲۰۰۲ الی ۲۰۱۵ حدود ۲هزار و۶۰۰ درصد کاهش داشته که این مسئله نشان دهنده لزوم توجه جدی مسئولان به این حوضه است.

بیشینه و کمینه بارش حوضه مهارلو

پورقاسمی ادامه داد: بیشینه و کمینه بارش حوضه مهارلو به ترتیب ۵۹۲ و ۲۴۹ میلیمتر است و دمای حداکثر آن بین ۲۰.۴۱ تا ۲۷.۷۰ درجه سلسیوس متغیر است.

وی افزود: چینه‌شناسی منطقه بیانگر حضور سازندهای رازک، آسماری، آهک تاربور، گورپی-پابده، سازند هرمز، بختیاری، گروه بنگستان و نهشته‌های مخروط افکنه‌ای و تراس‌های آبرفتی است که بسیار حساس بوده و عمدتاَ از آهک، مارن و شیل پوشیده شده است.

به گفته پورقاسمی روند تغییرات سالانه پهنه آبی سطح تالاب مهارلو طی بازه زمانی ۱۹۹۰-۲۰۲۲ با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای لندست و سنتینل بیانگر افت پهنه آبی و روند نزولی آن است‌.

برآورد فرونشست زمین در حوضه مهارلو از روش تداخل‌سنجی راداری

او اضافه کرد: به منظور برآورد فرونشست زمین در حوضه مهارلو از روش تداخل‌سنجی راداری در بازه زمانی ۲۰۱۸ الی ۲۰۲۰ استفاده شد که نتایج بیانگر آن بود طی این بازه زمانی، متوسط فرونشست زمین در حوضه مهارلو ۸۲.۵۸ میلیمتر است.

پورقاسمی عنوان کرد: همچنین بازدیدهای میدانی در منطقه مورد مطالعه به منظور صحت سنجی استفاده از روش راداری بیانگر رخداد فرونشست در ساحل دریاچه و به طور کلی در بخش‌های مختلف حوضه است.

برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی

وی گفت: در پژوهش حاضر عوامل مختلف و مهم مؤثر بر پدیده فرونشست زمین از جمله عوامل محیط‌زیستی نیز مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت که عمده فرونشست‌ها در مناطق کشاورزی و مسکونی به لحاظ کاربری اراضی قرار داشتند.

پورقاسمی بیان کرد: اگر چه نقش و سهم برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی در این منطقه بسیار برجسته است که مهمترین دلیل آن افت تراز آب زیرزمینی در آبخوان‌های این منطقه است.

معاون پژوهشی دانشکده کشاورزی ادامه داد: به طور کلی هیدروگراف آب زیرزمینی آبخوان‌های منطقه شامل آبخوان آبرفتی شیراز، قره باغ، گشنگان/بهاران، سروستان و کوار-مهارلو دارای روند نزولی بوده و همچنین نتایج بررسی تغییرات تراز آب زیرزمینی با تصاویر ماهواره GRACE نیز روند کاهنده و نزولی در آبخوان منطقه را تأیید می‌کند که بر اساس گزارش شرکت آب منطقه‌ای فارس نیز جزو دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی در بازه‌های زمانی مشخص بودند.

کشاورزی سهم اعظم کاربری‌ها در بهره‌برداری از چاه‌ها و منابع آب زیرزمینی

پورقاسمی افزود: همچنین مطالعه نشان داد، سهم اعظم کاربری‌های مختلف در بهره‌برداری از چاه‌ها و منابع آب‌زیرزمینی در این دشت‌ها را کاربری کشاورزی به خود اختصاص می‌دهد که مبین برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی است.

راهکارها برای مدیریت آبخوان

این استاد دانشگاه به ارایه راهکار برای حل این مسئله پرداخت و پیشنهاد کرد: به منظور مدیریت آبخوان، قوانین مناسب آب زیرزمینی پیشنهاد و توجه جدی به طرح تعادل بخشی آب زیرزمینی شود؛ بر این اساس تاکید بر کشاورزی پایدار در منطقه با تغییر الگوی کشت و واریته‌ها، همگام با اقدامات مدیریتی برای حفاظت و ترمیم آبخوان، توجه جدی به آبخیزداری و آبخوانداری با هدف نگهداشت رواناب سطحی و سیلاب، بهبود ظرفیت نفوذ زمین، نگهداشت جریان‌های زیرسطحی و مدیریت تلفیقی آب سطحی و زیرزمینی پیشنهاد می‌شود.

استاد بخش علوم خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز اظهارکرد: جا دارد از حمایت‌های اداره‌کل حفاظت محیط زیست فارس به عنوان کارفرما و همچنین مهندسان مشاور رویان به عنوان ناظر طرح جهت انجام این پروژه تشکر و قدردانی ویژه‌ای شود.

به گزارش ایرنا، دریاچه مهارلو که به نام دریاچه نمک نیز شناخته می‌شود، از دریاچه‌های استان در ایران است. این دریاچه در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شیراز میان این شهر و سروستان قرار گرفته و مساحت آن ۶۰۰ کیلومتر مربع است.

بیشترین طول این دریاچه ۲۸ کیلومتر و بیشترین عرض آن ۱۵ کیلومتر است و ژرفای آن در عمیق‌ترین بخش به سه متر می‌رسد.