آلودگی هوا چه بر سر انسان و جامعه می‌آورد؟ راهکار چیست؟

آلودگی هوا در دهه‌های اخیر تبدیل به مشکلی اساسی برای سلامت افراد شده است. آثار آلودگی هوا حالا فقط سلامت مردم را تهدید نمی‌کند، بلکه علاوه بر کاهش کیفیت زندگی، منجر به افزایش هزینه‌های سلامت نیز می‌شود. امروزه می‌توان آلودگی هوا را در کنار مشکلات اقتصادی و ترافیک، بزرگترین مشکل زندگی در کلانشهرها و حتی شهرهای کوچک محسوب کرد.

مطالعات نشان می‌دهند ارتباط معناداری میان آلودگی هوا و مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی و تنفسی وجود دارد. از طرفی همین مطالعات می‌گویند آلودگی هوا با افزایش تعداد بیماران و مراجعه به بیمارستان و اورژانس و تعطیلی مشاغل و مدارس هم مرتبط است.

آلودگی هوا چیست؟

آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده‌های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یون ساز و غیر یون ساز، بو و صدا در هوای آزاد، به صورت طبیعی یا انسان ساخت و به مقدار و مدتی که کیفیت هوا را به گونه‌ای تغییر دهد که برای سلامت انسان و موجودات زنده، فرآیندهای بوم شناختی یا آثار و ابنیه زیان آور بوده یا سبب از بین رفتن یا کاهش سطح رفاه عمومی شود.

در تعریف‌های دیگر آلودگی هوا گفته شده که حضور مواد نامطلوب در هوا به مقداری که بتواند آثار مضر ایجاد کند.

وضعیت آلودگی هوا در ایران

عباس شاهسونی «رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» درباره وضعیت آلودگی هوا در ایران به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: غلظت ذرات معلق در کشور ما در سال ۱۴۰۰ به طور میانگین ۳۰ میکروگرم بر مترمکعب بوده که در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۳۵ میکروگرم بر مترمکعب رسید که تقریبا ۷ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت و ۳ برابر استاندارد ملی کشور است.

غلظت ذرات معلق در کشور ما در سال ۱۴۰۰ به طور میانگین ۳۰ میکروگرم بر مترمکعب بوده که در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۳۵ میکروگرم بر مترمکعب رسید که تقریبا ۷ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت و ۳ برابر استاندارد ملی کشور است وی ادامه می‌دهد: در کشور ما استاندارد ملی در زمینه آلودگی هوا وجود دارد که غلظت ذرات PM ۲.۵ بر این اساس در سال باید ۱۲ و روزانه ۳۵ میکروگرم بر مترمکعب باشد. بر اساس رهنمود سازمان جهانی بهداشت، غلظت ذرات PM ۲.۵ در سال باید ۵ و روزانه باید ۱۵ میکروگرم بر مترمکعب باشد. همچنین استاندارد سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا نیز در این زمینه وجود دارد. به طور کلی در کشور ما غلظت ذرات از برخی کشورها پایین‌تر و از برخی کشورها بالاتر است.

ارتباط آلودگی هوا با سلامت انسان

آلودگی هوا پس از استعمال دخانیات، دومین عامل اصلی مرگ‌های ناشی از بیماری‌های غیرواگیر محسوب می‌شود و با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های حاد، مزمن و مرگ در ارتباط است.

بر اساس داده‌های کیفیت هوا که سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۱۸ منتشر کرد، حدود ۹۷ درصد از شهرهای با جمعیت بیش از ۱۰۰ هزار نفر در کشورهای با درآمد کم و متوسط، مقادیر غلظت آلاینده‌های هوای آزاد در آنها از حدود استانداردی سازمان جهانی بهداشت بالاتر است.

«الهه سلیمانی و میترا چراغی» در گزارشی که ۳۱ تیر ماه ۱۴۰۲ در دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با عنوان «آلودگی هوا، تهدیدی جدی برای سلامت» منتشر کرده‌اند، می‌نویسند: همزمان با کاهش کیفیت هوا، خطر ابتلا به سکته، بیماری‌های قلبی عروقی، سرطان ریه و بیماری‌های حاد و مزمن تنفسی افزایش می‌یابد. اهمیت موضوع آن قدر زیاد است که در سال‌های اخیر، بسیاری از مطالعات مرتبط با آلودگی هوا، به بررسی آثار آلاینده‌های موجود در هوا بر سلامت انسان پرداخته‌اند.

پژوهشگران ادامه می‌دهند: بر اساس شواهد، نوسان‌های کوتاه‌مدت آلودگی هوا تاثیری منفی بر سلامت همه افراد جامعه دارد. این تاثیر و شدت ارتباط آن با بیماری‌های قلبی تنفسی و سکته مغزی نگران کننده است، به طوری که افزایش نرخ شیوع مرگ و میر افراد را در پی داشته و هر ساله، ده‌ها هزار مرگ ناگهانی قلبی مرتبط با آلودگی هوا گزارش شده است.
علاوه بر این‌، مطالعات نشان داده آلاینده‌های هوا مانند ذرات معلق هوا(PM)، مونواکسید کربن(CO)، دی اکسید گوگرد(SO۲)، اکسیدهای نیتروژن(NOX) و اُزن(O۳) در کنار ترکیبات آلی فرار و فلزات سنگین موجود در ذرات معلق از طریق مکانیزم‌های مختلف باعث ناباروری می‌شوند.

انتساب بیماری‌ها به آلودگی هوا

تاثیر آلودگی هوا بر سلامت انسان شامل طیف وسیعی است که شامل نبود علائم بالینی تا مرگ می‌شود. بر اساس گزارش موسسه بین‌المللی تحقیقات سرطان در سال ۲۰۱۳، آلودگی هوا و ذرات معلق در هوا به عنوان ترکیبات سرطان‌زا برای انسان طبقه‌بندی شده است.

چهار گروه آسیب‌پذیر در مواجهه با آلودگی هوا شامل زنان باردار، کودکان، سالمندان و ورزشکاران هستند. در واقع بر اساس مطالعات، آلودگی هوا و آلاینده‌ها از دوران جنینی تا سالمندی، تهدیدی جدی برای سلامت افراد محسوب می‌شود.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، عوارض آلاینده‌ها بر دستگاه‌های مختلف بدن به این شرح است:

بیماری‌های دستگاه تنفسی: شواهد بسیاری درباره تشدید آسم، بیماری انسدادی مزمن تنفسی، سرطان ریه و کاهش عملکرد ریوی با آلودگی هوا وجود دارد، ولی شواهد در زمینه ارتباط آلودگی هوا و بروز آسم و بیماری انسدادی مزمن تنفسی کم و ناپایدار است.

بیماری‌های قلبی عروقی: مواجهه با آلودگی هوا را می‌توان به عنوان یک عامل خطر نوظهور جدی برای ایجاد و توسعه بیماری‌های قلبی عروقی دانست. مواجهه کوتاه مدت با آلاینده‌های هوا باعث بیماری‌های حاد قلبی و فشار خون می‌شود.

بیماری‌های دستگاه عصبی: آلودگی هوا موجب افزایش شیوع بیماری‌های «نورودژنراتیو یا زوال عصبی مانند آلزایمر، پارکینسون و افزایش احتمال ابتلا به ام‌اس» می‌شود. همچنین مرگ ناگهانی در بیماران مبتلا به صرع افزایش می‌یابد و باعث اختلالات تکاملی و افزایش احتمال ابتلا به اتیسم بر اثر مواجهه مادران باردار و کودکان با آلودگی هوا می‌شود.

بیماری‌های پوستی: آلودگی هوا می‌تواند باعث پیری زودرس پوست، کاهش میکروفلور طبیعی پوست، افزایش شیوع بیماری درماتیت آتوپیک و شدت یافتن کهیر شود.

بیماری‌های دستگاه گوارش: آلودگی هوا و آلاینده‌های مرتبط با آن مانند PM، ازن، اکسیدهای نیتروژن و فلزات سنگین و برخی آلاینده‌های آلی در بروز بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های التهابی مرتبط با دستگاه گوارش مانند فیبروز کبدی، آپاندیسیت و سرطان‌های دستگاه گوارش نقش دارند.

بیماری‌های چشم و بینی: آلودگی هوا التهاب مخاط بینی و سینوس‌ها را تشدید کرده و در مزمن شدن عفونت سینوس‌ها و بینی نقش دارد.

آلودگی هوا چه بر سر تولیدمثل می‌آورد؟

نکته بسیار مهم درباره آلودگی هوا، تاثیر آن بر افزایش جمعیت و بارداری است. تقریبا همه پژوهشگران بر این موضوع که آلودگی هوا می‌تواند نقش مخربی در تولید مثل داشته باشد، نظر مشابهی دارند.

مطالعات نشان می‌دهند آلاینده‌های هوا مانند ذرات معلق یا PM، مونواکسید کربن، دی اکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و ازن، در کنار ترکیبات آلی فرار و فلزات سنگین موجود در ذرات معلق از طریق مکانیزم‌های مختلف باعث ناباروری می‌شوند.

در دهه گذشته در جهان موارد ناباروری بین مردان و زنان در سنین باروری رو به افزایش بوده و اکنون سازمان جهانی بهداشت، بیماری ناباروری را به رسمیت شناخته و به عنوان یک موضوع بهداشت عمومی قابل توجه در جهان و چالشی جدی در حوزه سلامت تبدیل شده است.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، گفته می‌شود که تقریبا ۱۵ تا ۳۰ درصد زوج‌ها با مشکل ناباروری غیرقابل توضیح مواجه هستند. سبک زندگی و کیفیت محیط و آلاینده‌های محیط می‌تواند نقش مهمی در این زمینه داشته باشد. برخی از موارد ناباروری ماهیت ناشناخته دارند که ممکن است ناشی از قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های شیمیایی در محیط‌های آزاد، خانگی و شغلی باشند.

نتایج مطالعه بین المللی درباره بررسی خط آلودگی هوا بر جمعیت نشان داده، زنانی که یک سال در معرض آلودگی ذرات کوچک با غلظت بیش از ۱۰ میکروگرم بر مترمکعب بوده‌اند، دارای ۲۰ درصد خطر ناباروری بیشتر هستندنتایج مطالعه بین‌المللی درباره بررسی خط آلودگی هوا بر جمعیت نشان داده، زنانی که یک سال در معرض آلودگی ذرات کوچک با غلظت بیش از ۱۰ میکروگرم بر مترمکعب بوده‌اند، دارای ۲۰ درصد خطر ناباروری بیشتر هستند.
هرچند ناباروری، میلیون‌ها انسان را در جهان با مشکل مواجه کرده اما تحقیقات اندکی در مورد تاثیر آلودگی هوا روی ناباروری انجام شده است و همین یک نقطه ضعف در تحقیقات حوزه سلامت محسوب می‌شود.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، مونوکسید کربن نیز در کاهش انتقال اکسیژن در عروق رحمی مشکل ایجاد کرده و باعث سقط می‌شود. در چندین مطالعه، ارتباط آماری معناداری بین مونوکسید کربن و افزایش نرخ سقط جنین گزارش شده. دی اکسید نیتروژن نیز همانند سایر آلاینده‌های هوا می‌تواند در میزان سقط موثر باشد. دی اکسید گوگرد نیز باعث کاهش سنتز دی‌ان‌ای و ایجاد مشکلات کروموزوم می‌شود که در نتیجه می‌تواند با افزایش سقط جنین و ناباروری در ارتباط باشد.

رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این زمینه نیز به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: غلظت ذرات معلق در برخی مطالعات در جهان بر بحث ناباروری بررسی و تاثیر آن مشخص شده است. در کشور ما نیز به تازگی مطالعه‌ای با همکاری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در منطقه ۱۳ تهران انجام شده، اما همچنان موضوع تاثیر آلودگی هوا بر ناباروری نیازمند بررسی بیشتر است.

جمع‌بندی

بی‌توجهی به آلودگی هوا اتفاق تازه‌ای نیست و در طول سال‌ها ادامه داشته و گریبان خودمان را گرفته است. آلودگی هوا دیگر زمستان و تابستان ندارد و در هر فصلی از سال به شکلی بروز پیدا می‌کند.

در این گزارش به تاثیر آلودگی هوا بر سلامت انسان و به خصوص موضوع ناباروری پرداختیم و در گزارش‌های بعد به جزئیات بیشتری از این معضل بزرگ جهانی خواهیم پرداخت. آلودگی هوا علاوه بر آثار منفی بر سلامت انسان، می‌تواند منجر به مشکلات روانی و آسیب‌های اجتماعی و همچنین تحمیل هزینه‌های هنگفت به خصوص به حوزه سلامت کشور شود که شواهد آن روز به روز آشکارتر می‌شود.

هرچند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت رفاه و سازمان بهزیستی، برآوردی از آثار روانی و آسیب‌های اجتماعی ناشی از آلودگی هوا ندارند، اما ، نقش پژوهشگران در این زمینه پر اهمیت‌تر می‌شود که ارتباط این موارد را با یکدیگر بررسی کرده و در اختیار مجریان و قانونگذار قرار دهند.