آلودگی هوا قاتل سالانه ۳ میلیون نفر در جهان؛ بلایی بزرگ بر سر سلامت و اقتصاد

بر اساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت، در ۵ سال اخیر، آلودگی هوا ۸ درصد افزایش یافته و این آلودگی به مرگ ۳ میلیون نفر در سال منجر می‌شود؛ به همین دلیل، آلودگی هوا یکی از بزرگترین خطرها برای سلامت انسان محسوب می‌شود.

آمار آلودگی هوای شهری در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در جهان نشان می‌دهد که ۹۸ درصد شهرهای با بیش از ۱۰۰ هزار نفر جمعیت در کشورهای با درآمد متوسط و پایین، راهبردهای سازمان جهانی بهداشت را رعایت نمی‌کنند.

در گزارش اول با عنوان «آلودگی هوا چه بر سر انسان و جامعه می‌آورد؟ راهکار چیست؟» به موضوع آلودگی هوا و تاثیر آن بر سلامت انسان پرداختیم، در این گزارش به وضعیت آلودگی هوا در ایران و تاثیر آن بر مباحث اقتصاد سلامت می‌پردازیم.

آلوده‌ترین شهرهای جهان

شهرهایی که بدترین کیفیت هوا را به لحاظ ذرات معلق ۱۰ میکرونی دارند، در میان ۳ هزار شهری که سازمان جهانی بهداشت بررسی کرده، آلوده‌ترین شهر، اونیوشا در نیجریه است که ۳۰ برابر بیش از استاندارد، ذرات معلق ۱۰ میکرونی دارد.

سپس پیشاور در پاکستان در رتبه دوم قرار گرفته و پس از آن، شهر زابل در ایران به چشم می‌خورد. این شهرها بیشتر در میان کشورهایی با رشد بالای اقتصادی در خاورمیانه و جنوب شرقی آسیا واقع شده‌اند. از میان ۲۰ شهر، ۴ شهر در نیجریه، ۳ شهر در عربستان سعودی، ۳ شهر در هندوستان و ۲ شهر در ایران هستند.

«الهه سلیمانی و میترا چراغی» در گزارشی که ۳۱ تیر ماه ۱۴۰۲ در دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با عنوان «آلودگی هوا، تهدیدی جدی برای سلامت» منتشر کرده‌اند، می‌نویسند: در سال ۲۰۲۲ بین ۱۳۱ کشور که به ایستگاه سنجش آلاینده مجهز هستند، ایران از نظر آلاینده PM ۲.۵ با میانگین غلظت سالیانه ۳۲.۵ میکروگرم بر مترمکعب در رتبه ۲۱ آلودگی قرار دارد. این در حالی است که بر اساس گزارش کیفیت هوای جهانی سال ۲۰۲۰ بین ۱۰۶ کشور جهان، ایران از منظر این آلاینده با میانگین غلظت سالیانه ۲۷.۲ میکروگرم بر مترمکعب در رتبه ۲۳ آلودگی قرار داشت و در سال ۲۰۱۹ ایران با میانگین غلظت ۲۴.۳ در رتبه ۲۷ بود.

طبق این گزارش در میان ۹۲ پایتخت جهان که به سیستم پایش آلاینده PM ۲.۵ مجهز هستند، تهران با میانگین غلظت سالیانه ۲۹ میکروگرم بر مترمکعب جایگاه ۱۹ را دارد. سه کلانشهر دهلی در هند، داکا در بنگلادش و اولان باتور در مغولستان در رتبه اول تا سوم آلوده‌ترین پایتخت‌های جهان قرار دارند.

هزینه تحمیلی آلودگی هوا به اقتصاد

آلودگی هوا به دلیل ایجاد بیماری در انسان می‌تواند پیامدهای زیان بار فراوانی برای اقتصاد داشته باشد. سازمان جهانی بهداشت در این زمینه هشدار می‌دهد که افزایش بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا، پیامدهای مالی و زیان‌های اقتصادی فراوانی بر سازمان‌ها، برنامه‌های سلامتی دولت‌ها و خود افراد خواهد داشت.

غیبت از مدرسه یا تعطیلی مدارس به علت آلودگی هوا می‌تواند افراد را از فرصت‌های آموزش محروم کند. کاهش سلامتی و طول عمر افراد، کاهش بهره وری، افزایش هزینه‌های بهداشتی و درمانی، استفاده نکردن کامل از منابع و امکانات اقتصادی، افزایش هزینه‌های دولت جهت کنترل آلودگی از جمله هزینه‌های تحمیلی به واسطه آلودگی هوا محسوب می‌شود.

مطالعه پژوهشگران در شهر بارسلون نشان داده که در صورت رسیدن غلظت PM ۱۰ سالیانه به مقادیر استاندارد سازمان جهانی بهداشت، حدود ۱۶۰۰ یورو به ازای هر نفر صرفه جویی اقتصادی خواهد داشت. از طرفی سازمان جهانی بهداشت برآورد کرده که هزینه سالانه برای بخش سلامت بر اثر آلودگی هوا در اتریش، فرانسه و سوییس حدود ۳۰ میلیارد پوند است.

شواهد و مطالعات مختلف نشان می‌دهند که آلودگی هوا به طور تصاعدی بر هزینه‌های بهداشت و درمان تاثیر می‌گذارد

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود می‌گوید: با استفاده از اطلاعات مربوط به مراقبت‌های سرپایی برای بیماری‌های تنفسی از داده‌های بیمه سلامت جهانی در تایوان در سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۲، برآوردها نشان می‌دهد که کاهش یک واحدی در شاخص کیفیت هوا به ۲.۳ میلیارد دلار صرفه جویی در هزینه‌های سرپایی مربوط به تنفس در سال منجر می‌شود.

شواهد و مطالعات مختلف نشان می‌دهند که آلودگی هوا به طور تصاعدی بر هزینه‌های بهداشت و درمان تاثیر می‌گذارد.

عباس شاهسونی «رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: در زمینه خسارت اقتصادی آلودگی هوا بر حوزه سلامت، سالانه در گزارش وزارت بهداشت اعلام می‌شود. بر اساس استانداردهای جهانی، ۱۰ درصد هزینه‌های آلودگی هوا بر نظام سلامت تحمیل می‌شود.

کل هزینه‌های مرتبط با مرگ ناشی از همه علت‌های منتسب به PM ۲.۵ در ایران طی سال ۱۴۰۰ برابر با ۱۱.۳ میلیارد دلار برآورد شده است.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مجموع هزینه اقتصادی مرگ‌های ناشی از مواجهه با ذرات معلق در سال ۱۴۰۰ در شهر تهران به طور میانگین برابر با ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار است. نکته کلیدی این میزان خسارت بالا، آن است که اگر این مبلغ به جای هزینه کرد برای درمان و خسارت‌های وارده، در جهت جلوگیری از انتشار آلاینده‌ها استفاده شود، علاوه بر کنترل پیامدهای مرگ و بیماری منتسب، به بهبود کیفیت زندگی به شکل پایدار و اصولی منجر خواهد شد.

همچنین بر اساس گزارش همین مرکز، مجموع هزینه مرتبط با مرگ و میر ناشی از همه علت‌های منتسب به ذرات معلق PM ۲.۵ در ایران برابر با ۱۱.۳ میلیارد دلار معادل ۳۱۳ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. این مقدار نسبت به سال ۱۳۹۹ بیش از ۹۰ درصد افزایش یافته است.

اگرچه طرح‌ها و اقدام‌های مرتبط با کاهش غلظت آلودگی هوا هزینه بردار هستند، اما هزینه کوتاه مدت از طریق پیشگیری از مرگ‌های زودرس و هزینه‌های مرتبط با آن قابل جبران است.

طبق گزارش بانک جهانی هم در سال ۲۰۱۶، مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا و تبعات آن در ایران طی دو دهه گذشته از میزان ۱۷ هزار نفر در سال ۱۹۹۰ به بیش از ۲۱ هزار نفر در سال ۲۰۱۳ رسیده است. تبعات اقتصادی این معضل نیز در سال ۲۰۱۳ از روش تمایل به پرداخت معادل ۳۰.۵۹۹ میلیارد دلار یا ۲.۴۸ درصد تولید ناخالص داخلی و از روش درآمد از دست رفته برابر ۱.۴۷۱ میلیارد دلار یا ۰.۱۲ درصد تولید ناخالص داخلی به کشور خسارت وارد کرده است.

اگرچه طرح‌ها و اقدام‌های مرتبط با کاهش غلظت آلودگی هوا هزینه بردار هستند، اما هزینه کوتاه مدت از طریق پیشگیری از مرگ‌های زودرس و هزینه‌های مرتبط با آن قابل جبران استهرچند نمی‌توان درباره میزان خسارت ناشی از تعطیلی مدارس و اداره‌ها به دلیل آلودگی هوا و تاثیر آن بر سلامت دانش آموزان، گزارش جامعی تهیه کرد، اما نمی‌توان به راحتی از بار روانی این تعطیلی‌ها و آثار زیان بار آن بر اقتصاد کشور عبور کرد و همین موضوع نیازمند مطالعه و پژوهشی همه جانبه است.

مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا

در گزارشی که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری مرکز تحقیقات کیفیت هوا و تغییر اقلیم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در سال ۱۴۰۰ تهیه کرده، میانگین تعداد مرگ کل منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق PM ۲.۵ در بزرگسالان بالاتر از ۳۰ سال در شهرهای مورد مطالعه در کشور طی سال ۱۴۰۰ تعداد ۲۰ هزار و ۸۳۷ نفر است.

نتایج نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۰ به طور میانگین بخش مرتبط با مرگ کل منتسب به ذرات معلق در کشور برابر با ۱۲.۵۹ درصد است. همچنین تعداد مرگ و میر کل (همه علت‌ها) در بزرگسالان بالاتر از ۳۰ سال منتسب به آلاینده PM ۲.۵ در همان سال در تهران به طور میانگین ۶ هزار و ۳۹۸ نفر است.

با توجه به نتایج گزارش‌های کمی سازی منتشر شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال‌های ۱۳۹۵، ۱۳۹۶، ۱۳۹۷، ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به ترتیب به طور میانگین، ۱۳ هزار و ۳۲۱، ۱۱ هزار و ۹۳، ۱۰ هزار و ۲۳۵، ۹ هزار و ۹۰۵، ۱۱ هزار و ۱۲۹ و ۲۰ هزار و ۸۳۷ نفر مرگ کل (به همه علت‌ها) منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق در ۲۷ شهر ایران با جمعیت تقریبی ۳۵ میلیون نفر بوده است.
با توجه به کاهش غلظت ذرات معلق در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ تعداد مرگ‌های منتسب نیز کاهش یافت، اما این روند در سال ۱۳۹۹ متوقف و افزایشی شد. در نتیجه تعداد مرگ کل به همه علت‌ها، منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق در سال ۱۴۰۰ بیش از ۸۷ درصد نسبت به سال ۱۳۹۹ افزایش یافت.

رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: بر اساس قانون هوای پاک، از سال ۱۳۹۷ تاکنون گزارش‌های مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا و کیفیت هوا به صورت سالانه منتشر می‌شود. این گزارش‌ها شواهدی از آثار آلودگی هوا محسوب می‌شود و سیاست‌گذاران به این گزارش‌ها توجه می‌کنند. مجلس و دیوان محاسبات و سازمان بازرسی کل کشور نیز به گزارش‌های وزارت بهداشت توجه می‌کنند و نسبت به گذشته بیشتر به آن توجه می‌شود.

جمع‌بندی

افزایش مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا، زنگ خطری برای کشور محسوب می‌شود. زنگ خطری که پا به پای تلاش برای افزایش جمعیت سالم، باید به آن نیز توجه کرد. زیرا آلودگی هوا علاوه بر به خطر انداختن سلامت مردم کشورمان، همان طور که در گزارش قبل نیز اشاره شد، در زمینه ناباروری نیز موثر است و از طرفی منجر به مرگ زودرس افراد می‌شود.

این‌که چه عواملی به خصوص در تهران منجر به آلودگی هوا می‌شوند، نیازمند گزارش دیگری است که باید به تفصیل به آن پرداخت، اما علاوه بر ترافیک، کیفیت خودروها و موتورسیکلت‌ها، کیفیت سوخت، عوامل دیگری مانند جانمایی صنایع و کارخانه‌ها نیز اهمیت دارند.

افزایش مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا، زنگ خطری برای کشور محسوب می‌شود. زنگ خطری که پا به پای تلاش برای افزایش جمعیت سالم، باید به آن نیز توجه کرد

در این گزارش اشاره کردیم که کاهش کیفیت هوا می‌تواند آثار منفی روی اقتصاد داشته باشد یا مشکلات اقتصادی را تشدید کند، بنابراین مشکلات اقتصادی نیز می‌تواند منجر به کاهش کیفیت نگهداری و سرویس وسایل نقلیه شود و در نتیجه میزان انتشار آلاینده‌ها را افزایش دهد. دور باطلی که اگر جایی متوقف نشود، تا همیشه ادامه خواهد داشت و منجر به کاهش کیفیت زندگی افراد می‌شود.

از طرفی توجه ویژه به نوسازی و بازسازی حمل و نقل عمومی باید مورد توجه دولت و شهرداری‌ها قرار بگیرد. سیاست زدگی در زمینه حمل و نقل عمومی و گردن این و آن انداختن، نتیجه موثری در بر ندارد و متاسفانه این رویکرد در سال‌های اخیر در شهرداری‌ها مشاهده می‌شود.

اتخاذ تصمیم‌های صحیح یا تسریع در پیاده سازی تصمیم‌گیری‌های با کیفیت در زمینه آلودگی هوا باید در دستور کار تصمیم‌گیران باشد و از طرفی، مشوق‌هایی برای کاهش استفاده از خودروهای شخصی و انتشار آلاینده‌های هوا ارائه شود. مجلس نیز قوانینی تدوین کند که بتواند کارآمدی مجریان را بالاتر ببرد و نفسی تازه به کلانشهرها دمیده شود.