به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، ادبیات سال‌ها است که همراه بشر بوده، وسیله‌ای برای برقراری ارتباط و ایجاد همبستگی فرهنگی بوده است. در سال‌های اخیر ادبیات دستخوش تغییرات بسیاری شد، یکی از مسائلی که شاید به جدی‌ترین شکل موجب تغییر ادبیات خواهد شد، هوش مصنوعی است. گفته می‌شود هوش مصنوعی توانایی آموزش همه فنون را دارد اما نمی‌تواند مانند بشر احساس داشته باشد.
در سومین و آخرین بخش نشست بررسی ادبیات کودک و نوجوان در عصر هوش مصنوعی محمدمهدی سیدناصری مترجم و پژوهشگر ادبی و قائم مقام انتشارات ذکر و طاهره شاه‌محمدی نویسنده حوزه کودک و نوجوان به بررسی تاثیر هوش مصنوعی بر ادبیات کودک پرداختند.
بخش نخست این میزگرد را اینجا و بخش دوم را اینجا بخوانید.
گفته می‌شود کودکان و نوجوانان در سال‌های اخیر ارتباطات گسترده‌ای با دنیای مجازی دارند تا جایی که این ارتباط قابل محدودسازی نیست، نویسندگان ایران در تالیف کتاب تا چه اندازه می‌توانند خود را به روز کنند؟
شاه‌محمدی: ظرفیت‌های ادبیات خیلی زیاد است و نویسندگان هم توانمندی کافی را دارند و باید از آن‌ها حمایت دولتی شود.
از زمانی که کودکان اینقدر با دنیای دیجیتال عجین شدند از نظر احساسات ضعیف شدند
باید توجه داشته باشیم اینترنت برای کودکان طراحی نشده است. به عنوان معلم، مادر و نویسنده صلاح نمی‌بینیم این اطلاعات، به این شکل به کودکان عرضه شود. باید راه‌های جدید و خلاق برای انتقال اطلاعات به کودکان پیدا کرد. باید به دنیای کودکان نزدیک شد و با آن‌ها همراهی کرد. همواره در کلاس‌های آموزشی به والدین می‌گوییم که هیچ وقت برخورد سلبی جواب نمی‌دهد. برای مثال نمی‌توان گوشی هوشمند را از کودک گرفت، بلکه باید آموخت که چه چیزی را چگونه به کودکان آموزش دهیم و باید جایگزین سرگرم کننده برای او پیدا کرد.
باید به کودک فهماند که دنیا خارج از ابزار دیجیتال، واقعا جریان دارند و فرهنگ سنتی و مدرن در کنار هم هستند. از زمانی که کودکان اینقدر با دنیای دیجیتال عجین شدند از نظر احساسات ضعیف شدند. این سیل از اطلاعات اصلا نباید وارد ذهن کودک شود زیرا ذهن کودک چهارچوب و میزان خاصی دارد و نباید این سیر و حجم از اطلاعات وارد مغز کودک شود، زیرا کودک نمی‌تواند با این اطلاعات چه کار کند و واکنش نشان می‌دهد.
ابتدا باید ادبیات را لذت بخش و ابزار ارائه آن را به روز کرد. وقتی ادبیات را ماهرانه به کودک عرضه می‌کنند کودک آن را می‌پذیرد و قبول می‌کند و چیزی که باید از نظر تربیتی دریافت کند، دریافت می‌کند. اما این کار ظرافت‌های زیادی دارد که این روزها در نظر گرفته نمی‌شود.
سبک نوشتن کتاب‌هایم نسبت به گذشته تغییر کرده است
چند سال است که می‌نویسید و آیا در سال‌های اخیر توانستید قلم خود را با سلیقه و نیاز کودکان به روز کنید؟
شاه‌محمدی: فکر می‌کنم ۱۲ تا ۱۳ سال است که همکاری مشترک با انتشارات قاصدک و ذکر انجام گرفته است. قطعا سبک نوشتن کتاب‌هایم نسبت به گذشته تغییر کرده است. بعد از نوشتن آن مجموعه حقوق شهروندی، که در آن به ریزترین و سطحی‌ترین مسائل شهری و اجتماعی پرداخته شد، به این نتیجه رسیدیم که چرا این کتاب را به صورت کتابِ کار عرضه نکنیم؟ این تصمیم حاصل تجربه‌ای بود که در این سال‌ها بعد از چاپ چندین عنوان کتاب و بررسی بازخورد مخاطب‌ها گرفته شد.
کتاب‌های تالیفی بازار ندارد
چند درصد نویسندگان در این روزها به حقوق کودک و مسائل روز کودکان توجه می‌کنند؟
سیدناصری: کتاب‌های تالیفی در سیل عظیم کتاب‌های ترجمه نابود شده است. باید توجه داشت مخاطب ما کودکان و نوجوانان هستند، فاصله سلیقه این گروه با پدر و مادر بسیار زیاد شده است. والدین کتاب تالیفی می‌خواهند و کودک دنبال کتاب فانتزی و ترجمه شده است. از طرفی بی‌رغبتی ناشر مطرح است زیرا از نظر اقتصادی و هم از منظر اینکه ناشران از ضعیف‌ترین اقشار جامعه هستند، برای اینکه بتوانند در این جامعه نفس بکشند، کتاب‌هایی را چاپ می‌کنند که فروش داشته باشند و کتاب‌های انباری و کتاب‌هایی را که دیر فروش برود، منتشر نمی‌کنند. در سال‌های اخیر کاغذ نقش طلا را دارد و هر کتابی را نمی‌توان چاپ کرد. ناشران کتاب‌هایی را چاپ می‌کنند که بیش از ۹۰ درصد آن به راحتی فروخته شود. به همین دلیل سراغ کتاب‌های تالیفی نمی‌روند، زیرا کتاب‌های تالیفی بازار ندارد.
باید توجه داشت نمی‌توان جلوی هوش مصنوعی را گرفت اما می‌توان از ادبیات در کنار هوش مصنوعی استفاده کرد
نقش حمایتی نهادهای فرهنگی مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهاد کتابخانه‌های عمومی که می‌توانند از ناشران حمایت کنند، نباید فراموش شود. اما این حمایت در سال‌های اخیر کمرنگ شده است. یک سال وقتی هیات خرید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجموعه هشت جلدی افسانه‌های دریای اسمار نوشته مژگان شیخی را نخرید، متوجه روند شدم. این کتاب تصویرگری شده بود، یعنی برای تالیف و تصویرگری کتاب هزینه شده بود. به یاد دارم همان سال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یک عنوان کتاب ترجمه را از انتشارات ذکر خریداری کرد.
در چنین شرایطی به عنوان ناشر تمایل نشان نمی‌دهم که کتاب‌های تالیفی را چاپ کنم؛ سراغ کتاب‌هایی می‌روم که مخاطب کتاب را بخرد. البته به عقیده من این روند جای تاسف دارد. باید توجه داشت که کارشناس‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این تصمیم را گرفتند، نظر کارشناس‌ها هم این بود که شاید کتاب‌های ترجمه برای تامین کتابخانه‌ها و برای مخاطب جذاب‌تر باشد. یعنی باید کتاب تالیفی را از ابعاد مختلف بررسی کرد.
خسارات هوش مصنوعی در بخش فرهنگ هنر و ادبیات
فکر می‌کنید هوش مصنوعی می‌تواند کاری کند که ناشران از نویسندگان بی‌نیاز شوند؟
سیدناصری: ایلان ماسک در سال ۲۰۲۰ از نرم‌افزاری رونمایی کرد که مبتنی بر هوش مصنوعی بود و در رونمایی از این برنامه از نرم‌افزار خواست یک صفحه مانند رمان ۱۹۸۴ نوشته جرج اورول بنویسد، نرم‌افزار نوشت و همه را متعجب کرد.
از سال ۲۰۲۰ به بعد پیشرفت هوش مصنوعی را کند کردند در چت جی.بی.تی دیدند که هوش مصنوعی اگر با این سرعت پیشرفت کند نیاز به انسان را در بیشتر موارد از بین خواهد برد. بیشترین ادامه این روند خسارات در بخش فرهنگ هنر و ادبیات است.
فرق انسان و هوش مصنوعی، وجود احساسات و عواطف است
به نظر شما با توجه به پیشرفت تکنولوژی، چه آینده‌ای در انتظار ادبیات است؟
شاه‌محمدی: ادبیات از هیچ قوم و ملتی جدا نبوده و نمی‌تواند از انسان‌ها جدا شود زیرا بیانگر احساسات انسانی است. فرق انسان و هوش مصنوعی، وجود احساسات و عواطف است. انسان هیچ وقت نمی‌تواند از ادبیات جدا شود و فقط گاهی نقش ادبیات در زندگی انسان کمرنگ شده است. شاید کارکرد ادبیات تغییر کرده است.
باید توجه داشت نمی‌توان جلوی هوش مصنوعی را گرفت اما می‌توان از ادبیات در کنار هوش مصنوعی استفاده کرد تا احساسات و عواطف را در مردم برانگیخته کنیم. ادبیات باید همدلی، انسان‌دوستی و نوع دوستی را در کودکان زنده نگه دارد.
به نظر شما هوش مصنوعی می‌تواند جنبه احساسی را هم منتقل کند؟
شاه‌محمدی: فرق انسان و هوش مصنوعی احساسات است و شاید هوش مصنوعی با استفاده از اطلاعات اولیه دو صفحه از رمان را بنویسد، اما احساس اولیه که نویسنده آن را تجربه کرده است، نمی‌تواند توسط هوش مصنوعی منتقل شود. زیرا هوش مصنوعی بر اساس اطلاعات اولیه، موضوعی را می‌نویسد و تحلیل می‌کند. هوش مصنوعی نمی‌تواند مسائل معنوی را منتقل کند، همین است که نویسندگان از بین نمی‌روند.
هوش مصنوعی حتما روزی انسان را به عنوان تهدید می‌بیند
آیا نمی‌توان ابعاد احساسی هوش مصنوعی را قوی کرد؟
سیدناصری: گفته می‌شود بیش از اینکه به ذات هوش مصنوعی از دیدگاه فناورانه توجه شد، از دیدگاه اخلاقی به این مساله نگاه می‌شود. این اتفاقی است که نمی‌توان کنترل کرد و هوش مصنوعی حتما روزی انسان را به عنوان تهدید می‌بیند.
همچنین تفاوت هوش مصنوعی با انسان می‌تواند این باشد که انسان از عواطف و احساسات و منطق‌هایی برخوردار است که هوش مصنوعی به عنوان ربات نمی‌تواند آن کار را بکند. بیشتر در نظر دارند که هوش مصنوعی را به عنوان رباتی در نظر بگیرند که به انسان در حوزه تحلیل داده‌ها کمک کند.
نظر شما