پیشگیری اجتماعی گونه‌ای از تدابیر پیشگیرانه است که با مداخله فعالانه دولت در محیط زندگی اجتماعی و عمومی افراد و اهتمام به علل زیربنایی جرم و آسیب‌های اجتماعی، بستر زیستن توأم با کرامتِ شهروندان را از رهگذر پاسداشت حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آنان فراهم میآورد. بزهکار در نگاه جرم‌شناسانِ طرفدار پیشگیری اجتماعی، آن شخصی است که قربانی کمبودهای ناشی از ویژگی‌های شخصی و شرایط اجتماعی- ساختاری است.
پیشگیری اجتماعی با تضمین حقوق بنیادین شهروندان و برقراری عدالت اجتماعی در عمل می‌تواند مهم‌ترین راهبرد در تحقق پیشگیری کرامت‌مدار از جرم باشد؛ چرا که از یک سو پیشگیری اجتماعی بیشتر با تأمین حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم در سطح جامعه محقق می‌شود و از سوی دیگر، مجموعه حق‌ها در چارچوب مفهوم حقوق بشر برای پاسداشت کرامتمندی انسان به وجود آمده‌اند.
اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بیان می‌دارد «در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت. شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می‌کند.» این اصل به صورت مستقیم به موضوع امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است. همچنین در قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر ضمن تعریف اصطلاحات قانونی، سازمان‌های مسئول امر به معروف و نهی از منکر را در سطوح کشوری، استانی و شهرستانی معرفی می‌کند.
در ماده یک دو واژه معروف و منکر بدین گونه تعریف شده است «در این قانون، معروف و منکر عبارتند از هر گونه فعل، قول و یا ترک فعل و قولی که به عنوان احکام اولی و یا ثانوی در شرع مقدس و یا قوانین، مورد امر قرار گرفته و یا منع شده باشد». در ماده ۲ بیان شده است «امر به معروف و نهی از منکر، دعوت و واداشتن دیگران به معروف و نهی و بازداشتن از منکر است». همچنین در ماده ۳ مقرر شده است «امر به معروف و نهی از منکر در این قانون ناظر به رفتاری است که علنی بوده و بدون تجسس مشخص باشد». در این سه ماده تعریفی که از امر به معروف و نهی از منکر شده است، همان تعاریف فقهی است و ویژگی خاص آن، ضرورت علنی بودن منکر است. یعنی منکر باید علنی باشد تا مشمول قانون قرار گیرد.
امر به معروف و نهی از منکر یکی از ظرفیت‌های مهم نظام حقوقی اسلام است که می‌تواند بسیاری از مفاهیم حقوق عمومی مانند آگاهی‌های اجتماعی، نظارت همگانی و حقوق شهروندی را عینیّت بخشد. برخی از فقها امر به معروف و نهی از منکر را مانند سایر عبادت‌ها یک موضوع فردی دانستند که در مقابل احکام عمومی و اجتماعی قرار دارد اما گروهی دیگر آن را یک فریضه سیاسی برای استقرار نظام اسلامی می‌دانند که فراتر از عبادت فردی است.
امر به معروف و نهی از منکر راهکاری برای پیشگیری اجتماعی از جرم است و این راهکار بسته به محلی که منکر در آن رخ می‌دهد، مورد استفاده قرار خواهد گرفت. پیشگیری اجتماعی از جرم در صورتی موفق است که موجب تعرض به حقوق اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم نشود. این موضوع در خصوص امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از راهکارهای پیشگیری اجتماعی از جرم باید مورد توجه قرار گیرد، همچنان که ماده پنج قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر، آمران و ناهیان را از تعرض به حقوق و آزادی‌های اساسی مردم بر حذر داشته است.
این فریضه تنها به عنوان یک واجب عینی و کفایی در حوزه عبادات نیست بلکه موضوعی اجتماعی و عمومی در حوزه فقه سیاسی است و از آنجا که فقه، فلسفه حکومت اسلامی است، باید در زمینه‌های مختلف از جمله پیشگیری از جرائم، داده‌های مناسبی را فراهم سازد. علاوه بر مبانی دینی و شرعی، مبانی عقلی و عرفی نیز برای آن وجود دارد؛ به گونه‌ای که می‌توان آن را زمینه‌ای برای بحث پیشگیری اجتماعی از جرائم دانست که گرچه موضوع جدیدی در سیاست جنایی به حساب می‌آید اما سابقه دیرین در نظام حقوقی اسلامی دارد.
گرچه قرآن، امر به معروف و نهی از منکر را از باب ولایت مؤمنان بر یکدیگر مطرح کرده اما در قانون به عنوان یک حق برای مردم نسبت به حاکمان شمرده شده است. در مکتب اسلام برخی دانشمندان، اقدامات جامعه در مقابل پدیده بزهکاری را به دو گروه طبقه‌بندی کرده‌اند؛ نخست اقداماتی که با هدف پیشگیری از جرائم بالقوه صورت می‌گیرد و دیگری واکنش نسبت به اعمال ارتکابی در گذشته که مبنای تصمیم قاضی قرار می‌گیرد. در سیاست جنایی اسلام دفع منکر مانند رفع آن واجب دانسته شده است، زیرا ادلّه وجوب رفع منکر شامل راهکارهای تدافعی در پیشگیری از تحقق منکرات و جنایات نیز می‌شود.
همچنین در تعالیم و دستورات اسلامی علاوه بر تلاش در زمینة فرهنگ سازی و قرار دادن انسان‌ها در مسیر هدایت و رستگاری، راهکارهای غیرکیفری بازدارنده‌ای در جهت بازداشتن فرد مصمم به ارتکاب بزه در نظر گرفته شده است. گاهی این راه‌کارها به ایجاد محدودیت‌هایی نسبت به افراد نیز منتهی می‌شود، تا حدی که ممکن است فرد در معرض بزه به دلیل وجود قرائن و امارات قوی علیه وی مبنی بر ارتکاب جرم توسط او در آینده، بازداشت شود.
در چندین آیه از قرآن کریم فریضه امر به معروف و نهی از منکر به صورت مستقیم و غیر مستقیم بیان شده است. خداوند متعال در آیات ۱۱۳ و ۱۱۴ سوره مبارکه آل عمران می‌فرمایند: «آن‌ها همه یکسان نیستند، از اهل کتابٍ جمعیتی هستند که قیام می‌کنند و پیوسته در اوقات شب آیات خدا را می‌خوانند در حالی‌که سجده می‌نمایند* به خدا و روز دیگر ایمان می‌آورند، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در انجام کارهای نیک بر یکدیگر سبقت می‌گیرند و آن‌ها از صالحانند».
چندین روایت نیز درباره امر به معروف و نهی از منکر نقل شده‌است، به گونه‌ای که این موضوع را به عنوان یکی از موضوعات یقینی در نظام حقوقی اسلام می‌توان به حساب آورد. برای نمونه، پیامبر اکرم (ص) فرمود «کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خدا و پیامبر در روی زمین است». در حدیثی دیگر، امام رضا (ع) می‌فرماید «رسول خدا فرمودند هرگاه امت من از انجام امر به معروف و نهی از منکر سرپیچی کنند و آن را به یکدیگر واگذار نمایند، گویا با خداوند اعلان جنگ داده‌اند».
نظر شما