بوتان و بازی سیاست در محاصره هند و چین، دو ابرقدرت آسیایی

به گزارش روز یکشنبه ایرنا از بنیاد پژوهشی آبزرور هند، در ماه اکتبر ۲۰۲۳، تاندی دورجی اولین وزیر امور خارجه بوتان بود که به چین سفر کرد. سفر دورجی به دو دلیل اهمیت قابل توجهی را در سراسر جهان پیدا کرده است: نخست، با پایان دادن به بیست و پنجمین دور مذاکرات مرزی، بوتان و چین برای حل و فصل مناقشه مرزی بلندمدت خود به توافق نزدیک شدند. در این سفر، دو کشور یک «توافقنامه همکاری» را امضا کردند که وظایف و برنامه‌های یک تیم فنی مشترک (JTT) را مشخص می‌کند که وظیفه تعیین محدوده مرزهای مورد مناقشه را دارد.

دوم، از آنجا که مذاکرات در مورد روابط دیپلماتیک دو کشور شامل موارد گوناگونی بوده است، این سفر نشانه های فزاینده‌ای از عادی‌سازی روابط بین دو کشور را نشان می دهد.

با این تحولات، دهلی نو سکوت راهبردی خود را حفظ کرده تا نشان دهد وضعیت بوتان را درک می کند. براساس این گزارش، دهلی‌نو پیش بینی نمی کند که این تحولات به منافع هند آسیب برساند اما با عادی سازی روابط دیپلماتیک بوتان با چین، هند با مجموعه جدیدی از چالش ها مواجه خواهد شد.

رابطه بوتان با چین به واسطه احتیاط های دیرینه آن در مورد ارتباط با جهان و درگیر شدن در سیاست قدرت های بزرگ تعیین می شود. این نگرانی‌ها با الحاق تبت به چین در دهه ۱۹۵۰ و پس از آن تصرف هشت منطقه بوتان تشدید شد. در نتیجه، بوتان روابط دیپلماتیک خود را با همسایه تازه یعنی چین، قطع کرد و در برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای «گروه ۵» مردد بود و روابط ویژه با هند را پذیرفت.

تصور چین از بوتان که بخشی از «پنج انگشت تبت» است، بوتان را به سمت هند سوق داد (سیاست «پنج انگشت تبت» به سخنرانی های مائو در دهه ۱۹۴۰ نسبت داده می‌شود که تبت را دست راست چین می‌دانست که پنج انگشت آن لدخ، نپال، سیکیم، بوتان و آروناچال پرادش هستند). تنها با آغاز مذاکرات دوجانبه در سال ۱۹۸۴ بود که چین به صراحت منطقه مورد مناقشه را به دو بخش محدود کرد: در شمال، دره‌های پاساملونگ و جاکارلونگ و در غرب، درامانا و شاخاتو، دره سینچولونگپا و لانگمار پو، دره های یاک چو و چاریتانگ و فلات دوکلام.

برای چین، روابط دیپلماتیک و حل و فصل اختلافات با بوتانِ کوچکِ محصور در خشکی، برای موقعیت این کشور به عنوان یک قدرت آسیایی و برای بهبود موقعیت تهاجمی خود در برابر هند بسیار مهم است، چین در مقاطع مختلف به ارعاب و دلجویی توامان از بوتان ادامه داده است. سیاست چماق و هویج، بوتان را مجبور به حضور پای میز مذاکره کرده است، بوتان و چین در سال ۱۹۸۸ نخستین تفاهم نامه خود را امضا، در سال ۱۹۹۸ یک توافق دیگر را نهایی و تا سال ۲۰۱۶ بیش از ۲۴ دور مذاکرات را برگزار کردند.

با این حال، برای شتاب دادن در حل و فصل مسائل در سال‌های اخیر، چین ادعاهای جدیدی در این زمینه مطرح کرد؛ بخش شرقی منطقه ساکتنگ و گسترش نفوذهای مرزی و شهرک سازی در مناطق مورد مناقشه. بنابراین، در زمان بدتر شدن روابط هند و چین، بوتان مذاکرات را برای جلوگیری از اقدامات دیگر پکن، شتاب داده است.

اقتصاد داخلی، انگیزه بیشتری به بوتان برای سرعت بخشیدن به مذاکرات داده است. برخلاف گذشته که بوتان می‌توانست پیشنهادات چین را رد کند، اکنون چین را بخشی اجتناب‌ناپذیر و جدا نشدنی از نظم نوین جهانی می‌بیند. در نتیجه، صادرات چین به بوتان از ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ به ۱۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است.

مهاجرت جوانان بوتانی ناشی از مسائل ساختاری و کمبود فرصت ها، نیاز به اصلاحات را بیش از پیش ضروری کرده است. اینجاست که بوتان، چین را شریکی جدایی ناپذیر برای مسیر بهبود و اصلاحات داخلی می بیند. واردات بوتان بیشتر کالاهای سرمایه ای و ماشینی، اقلام بادوام و لوازم روزمره پرتقاضا است که نشان می دهد با رشد بوتان، اتکای آن به چین نیز افزایش خواهد یافت، بنابراین، بوتان در سال های اخیر برای پایان دادن به مناقشه مرزی و آغاز کردن روابط دیپلماتیک با پکن اقدام کرده است.

با وجود سرعت تحولات، دهلی نو هیچ بیانیه ای را به طور آشکارا درباره روابط این دو کشور منتشر نکرده که نشان دهنده اعتماد خود به این رابطه خاص و درک چالش های امنیتی و اقتصادی بوتان است.

تا به امروز، هند و بوتان از یک رابطه چند وجهی برخوردار بوده‌اند، هند نزدیک به ۷۰ درصد از کل صادرات بوتان را وارد می کند. کمک هند به پروژه های برق آبی و صادرات برق آبی بوتان جزء مهمی از این رابطه برد-برد است. به طور مشابه، هند کمکی نزدیک به ۴۵۰۰ کرور روپیه (۵ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار) برای برنامه پنج ساله فعلی بوتان ارائه کرده است. هر دو کشور همچنین از همکاری نزدیک امنیتی برخوردارند. تیم آموزش نظامی هند به آموزش سربازان بوتانی ادامه می دهد و توافقنامه ۲۰۰۷ از نظر قانونی هر دو کشور را موظف می کند که به منافع یکدیگر احترام بگذارند. در نتیجه، می توان انتظار داشت که مذاکرات بوتان به منافع هند آسیبی نخواهد رساند. موضع بوتان در مورد تعامل سه جانبه بر سر «دوکلام» حساسیت آن را نسبت به هند بیشتر می کند.

کمک هند به پروژه های برق آبی و صادرات برق آبی بوتان جزء مهمی از این رابطه برد-برد را تشکیل می دهد.

اگرچه این رابطه خاص ممکن است بوتان را وادار کند که به منافع هند توجه کند، اما احتمالاً چالش‌های جدیدی به وجود خواهد آمد. نخست، هند همچنان شاهد حرکت پکن و تیمفو (پایتخت بوتان) از مذاکره درباره اختلاف به سوی تعیین مرز خواهد بود. با حل نشدن بخش‌های حساسی مانند دوکلام (که منطقه‌ای میان هند، بوتان و چین است) و ادعاهای جدید در منطقه ساکتنگ، هند نسبت به توانایی و قصد پکن برای تغییر وضعیت موجود محتاط خواهد بود.

با برقراری روابط دیپلماتیک با چین، بوتان آخرین کشور آسیای جنوبی خواهد بود که وارد چالش رقابتی هند و چین می شود، چین قبلاً به زمینه های جدیدی از همکاری های اقتصادی، فرهنگی و مردمی پس از برقراری روابط دیپلماتیک با بوتان اشاره کرده است. به طور مشابه، منابع رسانه‌ای چینی نیز بوتان را به دلیل به رسمیت شناختن و حمایت از سه طرح جهانی پکن تحسین کرده‌اند، این نشان می‌دهد که مرحله جدیدی از روابط در حال ظهور، خطوط قرمز تازه‌ای بین هند و بوتان ایجاد خواهد کرد. (سه ابتکار کلیدی جدید چین، ابتکار توسعه جهانی (GDI)، ابتکار امنیت جهانی (GSI) و ابتکار تمدن جهانی (GCI) است که در دوره سوم ریاست شی جین پینگ رییس جمهور چین به انجام خواهد رسید.)

دو هفته پس از مذاکرات مرزی بوتان و چین، پادشاه بوتان روز جمعه سفر خود را به هند آغاز کرد، این سفر چند هفته پس از برگزاری بیست و پنجمین دور مذاکرات مرزی چین و بوتان در پکن و امضای توافقنامه همکاری در مورد مرز بوتان و چین انجام شده است.

هندوستان تایمز درباره این سفر نوشت: جیگمه خسار نامگیل وانگچاک، پادشاه بوتان طی روزهای ۳ تا ۱۰ نوامبر (۱۲ تا ۲۰ آبان) سفری رسمی خود به هند را آغاز کرده است و این سفر در حالی صورت می‌گیرد که گزارش هایی مبنی بر اینکه چین و بوتان در حال رسیدن به توافقی برای حل و فصل مرزهای مورد مناقشه خود هستند، منتشر می‌شود.

پادشاه بوتان با نارندرا مودی نخست وزیر هند، سوبرامانیام جایشنکر وزیر امور خارجه و دیگر مقامات ارشد هند دیدار خواهد کرد.

وزارت امور خارجه هند روز پنجشنبه در بیانیه ای اعلام کرد: وانگچاک توسط مقامات ارشد دولت بوتان در این دیدار همراهی خواهد شد. پادشاه بوتان در این سفر از ایالت های آسام که هم مرز بوتان است و ماهاراشترا بازدید خواهد کرد. در این بیانیه آمده است: هند و بوتان از پیوندهای دوستی و همکاری منحصر به فردی برخوردارند که با درک و اعتماد متقابل مشخص می شود. این دیدار فرصتی برای هر دو طرف خواهد بود تا دامنه همکاری های دوجانبه را بررسی کنند و مشارکت دوجانبه را در بخش های مختلف پیش ببرند.

بوتان یکی از ذی‌نفعان کلیدی سیاست «نخست همسایگان» هند بوده است و بزرگترین ذی‌نفع از کمک های خارجی این کشور در بودجه ۲۰۲۳-۲۴ به شمار می آید.