تیرماه سیزده شو؛ جشن آیینی تیرگان طبری

به گزارش ایرنا، در مازندران از کهن ترین زمان، در هر ماه جشنی برگزار می شد و از این جشن های دوازدگانه تـنها جشن تیرگان با نام تیرماه سیزه شو (شب سیزده تـیرماه) هنوز در استان برگزار می شود، اما برگزاری جشن های دیگری چون فروردینگان، اردیبهشت گان و بقیه جشن ها به دست فراموشی سپرده شده است.
افزون بر یکی بودن نام روز و ماه، جشن تیرگان را سالروز حماسه مشخص شدن مرز ایران با تیراندازی آرش می دانند، تیری که از کمان این کمانگیر مازندران به هوا پرتاب شد تا مرز ایران و توران را مشخص کند و سالروزی برای برپایی جشنی به منظور پاسداشت تمام آنچه از فرهنگ و هنر دیار طبرستان است.
پذیرایی های ویژه و سنتی سیزده شو
در شب تیر ماه سیزده، خانواده ها، دوستان و خویشاوندان نزدیک، گرد هم جمع می شوند و بنا بر رسم محل آجیل و میوه هایی مانند انار، پرتقال، خربزه، هندوانه، ازگیل، سنجد، انگور، نیشکر، تخمه، بستنی و گردو دور سفره می چینند و با هم می خورند.
همچنین نان و شیرینی های محلی همچون کماج و بادونه هم در این شب پخته و در پذیرایی ها استفاده می شد.

آیین لال زن شو
در این شب بنا بر سنت پیشینیان آئین ' «لال زنِ شو ' یا کتک خوردن از لال برگزار می شود که در آن فردی که به خوش قدمی در منطقه خود معروف است با لباس مبدل وارد خانه می شود.

این فرد به عنوان لال که نمی بایست حرف بزند با ' شیش ' (ترکه) که به دستش دارد به آرامی به افراد می زند که اهالی بر این باورند که لال هرکسی را بزند تا سال دیگر مریض نمی شود.

قدیمی ها، ترکه خوردن از لال را دارای شگون می دانستند و معتقد بودند اگر صاحب خانه هوشیار باشد و قسمتی از ترکه را بگیرد و بشکند، مبارکی و شگون ترکه خوردن بیشتر می شود.

بیشتر مواقع لال سراغ زنان نازا، دختران دم بخت، حیوانات نازا و درختان بی میوه می رود که در هنگام زدن، کسی پادرمیانی می کند و با قول و ضمانت جلوی ترکه زدن لال به آنها را می گیرد و ضمانت می کند که تا سال بعد مشکلشان برطرف خواهد شد.

شیش یا ترکه به عنوان سمبل خوبی در باور مردم دیار مازندران توسط صاحب خانه در بین چوب های سقف قرار داده می شود تا برای خانه برکت بیاورد.

سنت اجرای لال شو دارای شعر محلی مخصوصی هم است که به صورت فردی یا دستجمعی خوانده می شود :
لال اِنه لال اِنه، آواز محلی سیزه شو.
لال اِنه لال اِنه، پار بورده امسال اِنه.
پار بورده امسال اِنه، مهمانِ پارسال اِنه.
سرخانِ سوار اِنه، مه مارِ برار اِنه.

این شعر را اهالی منزل و جوانان محل که به همراه لال زن شو وارد محفل می شوند به صورت آواز می خوانند.

در این پیوند جشن سنتی و بومی مازندران موسوم به جشن ' تیر ماه سیزده شو همزمان با گرامیداشت روز ملی مازندران با حضورگروه های مختلف هنری و قشرهای مختلف مردمی در آمل برگزار و این آئین باستانی گرامی داشته شد.

این مراسم که با استقبال پرشور خانواده های آملی درمجتمع فرهنگی وهنری ولی عصر (عج) آمل برگزارشد، برنامه های متنوع وشاد فرهنگی وهنری شامل ' شعرخوانی شاعران بومی، ' لارو لارو ما 'ونوروزخوانی، موسیقی اصیل مازندرانی، نقالی خوانی توسط نوجوانان آملی، شاهنامه خوانی، اجرا شد.

رییس اداره فرهنگ وارشاد اسلامی شهرستان آمل دراین مراسم گفت: گرامیداشت آیین‌های سنتی و بومی ازجمله تیرماه سیزده شو در اشاعه فرهنگ بومی و محلی و توجه ویژه به آئین های مازندران و انتقال فرهنگ اصیل این استان به نسل جوان و همچنین گسترش نشاط و همبستگی اجتماعی نقش به سزایی دارد.

رضا کسب ور افزود: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی آمل در پیروی از سیاست کلان فرهنگی، پاسداشت و ترویج آداب و رسوم اسلامی ایرانی را سرلوحه برنامه‌های اجرایش قرار داده است.

وی با تاکید براینکه داشتن نگاه ارزشی به آیین های سنتی و محلی باعث ماندگاری فرهنگ بومی در مازندران می شود، تصریح کرد، سنتهای محلی و ملی در راستای تقویت فرهنگ بومی ارزشمند است و باید همه مسئولان با نیت دلسوزانه در کنار دستگاه های متولی فرهنگی برای احیای سنت ها وآیین های فراموش شده مازندران تلاش کنند.

رییس اداره فرهنگ وارشاد اسلامی آمل همچنین با بیان اینکه ایجاد هماهنگی با تعامل و انسجام در عملی کردن برنامه و به دور از شعارزدگی می تواند به تحقق این اهداف کمک کند، اضافه کرد: درهمین راستا این اداره درتداوم واحیای برنامه های شاخص آیینی وسنتی فراموش شده مازندرانی، برنامه" کنس دشو" را نیز درماه جاری برگزار خواهد کرد.

یکی از تاریخ نگاران و پژوهشگر و منجم آملی و پدیدآور گاهشمار البرز دراین آیین با بیان اینکه قدمت ایران وگسترده آن بسیار وسیع و آیین های بومی وسنتی بسیار در سده های مختلف و به مناسبت های مختلف برگزار می شد، گفت: برخی از مورخان فلسفه برگزاری جشن تیر ماه سیزده شو که در سیزدهمین شب از آبان ماه در مازندران برگزار می شود، به روایتی به تعیین مرز ایران و ' توران ' به وسیله کمان توسط ' آرش کمانگیر ' نسبت می دهند، که در تایید ویا رد آن بحث های زیادی وجود دارد.

نصرالله هومند با بیان اینکه در بیان جایگاه وتاریخ ایران و مازندران وآیین وآداب ورسوم آن در حد یک همایش وجلسه قابل بیان نیست، افزود: شهرستان آمل به عنوان پیشگام در برگزاری برنامه ها وجشن های آیینی و مناسبتی در راستای احیای خرده فرهنگ های محلی از آن یاد می شود و وجود برخی از خرده فرهنگ ها و آیین هایی که از گذشته ها وجود داشته است، باید از سوی علاقمندان به فرهنگ های بومی ومحلی و اداره های مرتبط شهرستانها احیا شود.

وی، احیای آیین های سنتی و محلی با درون مایه های هویت ملی وایرانی که خاص مردم این استان است را در راستای تقویت باورهای محلی به نسل جوان جامعه ضروری و پیگری از سوی متولیان این امر را یک تکلیف ورسالت مهم دانست.

این پژوهشگرباتجربه آملی، احترام به سنت ها و آیین های گذشتگان را احترام به فرهنگ وهویت غنی استان دانست و تصریح کرد: قدیمی فکر نکنیم، اما به قدیمی ها و گذشتگان و تجربه های گرانقدر آنان احترام بگذاریم.

خاچی، هدیه ویژه جشن تیرماه سیزده شو درآمل

مهم ترین بخش جشن تیر ماه سیزده شو در مازندران آماده کردن ۱۳ نوع خوراکی و خوردن آن در طول شب به همراه جشن و پایکوبی است که در گذشته بسیار مرسوم بوده است.

امسال اما این هدیه ویژه که به زبان مازندرانی به آن " خاچی" گفته می شود، توسط اداره فرهنگ وارشاد اسلامی که شامل انواع میوه های فصل پاییز و نان وشیرینی های محلی بوده، تهیه و میهمان ها وشرکت کننده های این مراسم داده شد.

تیرماه در تقویم مازندرانی (مانند تقویم فرس قدیم) مصادف با آبان ماه در تقویم جلالی (تقویم امروز ایران) است.

محاسبه فصل ها، فعالیت های کشاورزی و جشن های کهن بر پایه تقویم محلی مازندرانی تا یک نسل پیش رایج بود و هنوز هم در بعضی از روستاهای مازندران بر مبنای تقویم مازندرانی محاسبات انجام می شود.