از جمله مصادیق تفاوت های خانواده گسترده و هسته ای را می توان در بحث پیوندهای زناشویی و روابط زوجین سراغ گرفت. پیوندهای خانوادگی در هر دو شکل خانواده در معرض آسیب هایی بوده و از سویی نیز با تقویت شونده هایی مواجه هستند. مهمترین آنها عبارتند از:
۱. میانجی گری بزرگترها
در گذشته که مناسبات جامعه سنتی بر صورت و محتوای خانواده حاکم بود. از یک سو شاهد خانواده ای با صورت گسترده و همزیستی نسل ها به صورت طولی یعنی پدربزرگ، فرزند و نوه و همچنین عرضی یعنی عمو، عمه، دایی و خاله در کنار یکدیگر بودیم و از سوی دیگر به لحاظ محتوا، حضور گفتمان اخلاق و ادبیات آشتی و سازش در تعاملات اعضای خانواده مشهود بود. لذا در این شرایط روابط زوجین از مختصات خاصی برخوردار بود. اولا کمتر مساله ای در این روابط تبدیل به بحران می شد و ثانیا صورت (میانجیگری بزرگترها) و محتوای (ادبیات سازش و گذشت) خانواده مانع از عمیق شدن بحران و از هم پاشیدن زندگی زوجین می شد.
اما در دنیای امروز که رنگ و بوی سنت کمرنگ تر شده و حاکمیت مناسبات دنیای مدرن بر جامعه ما در حال قوت گرفتن و گسترش است، از یک سو شاهد هسته ای شدن خانواده هستیم و از سوی دیگر حضور گفتمان حقوق و ادبیات فردگرایانه در تعاملات اعضای خانواده را می فهمیم. در این شرایط نیز روابط زوجین مختصات خاص خود را دارد. اولا به دلیل کمرنگ شدن ادبیات سازش و آشتی میان زوجین، روند تبدیل مساله به بحران سریع تر صورت می گیرد و ثانیا عدم برخورداری خانواده هسته ای از میانجی گری ها و داوری های بزرگترها و ریش سفیدان فامیل در بحران ها، امر داوری در دعواهای خانوادگی به دادگاه های خانواده واگذار شده است که در این دادگاه ها نیز متاسفانه طلاق و از هم پاشیدن زندگی زوجین بیشتر از حل و فصل مشکلات و آشتی آنان اتفاق می افتد.
۲. دخالت بزرگترها
در خانواده های گسترده به دلیل اینکه فرزندان بعد از ازدواج هم کماکان در خانه پدر خود زندگی می کنند و کم و بیش به لحاظ اقتصادی به خانواده اصلی خود وابسته هستند، از استقلال شخصیتی پائینی برخوردارند و این عدم استقلال در تصمیم گیری های مهم زندگی اولا باعث کمرنگ شدن اقتدار مرد جوان نزد همسرش می شود و ثانیا باعث تقویت حس دخالت گری بزرگترهای فامیل در ذهن زوجین می شود. لذا این امر می تواند زمینه ساز اختلاف و ناراحتی زوجین در زندگی شده و پیوند عاطفی آنها را مورد تهدید قرار دهد اما در خانواده هسته ای به دلیل استقلال مالی و محل زندگی فرزندان از پدر و مادر خود این مقوله کمتر اتفاق می افتد.
خانواده ایرانی؛ هسته ای یا گسترده؟
پاسخ به این پرسش که کدام یک از شکل های خانواده در دنیای امروز کارآمدتر و به الگوی دینی نزدیکتر است، نیازمند بررسی های بیشتر و دقیق تری دارد اما می توان گفت که اگرچه خانواده گسترده به سنت دینی و تعالیم آن نزدیکتر بوده و از سوی کارکردهای مثبت بیشتری نسبت به نوع هسته ای آن دارد، چندان در شرایط امروز جامعه قابل تحقق نبوده و موانع زیادی پیش روی آن قرار دارد. لذا به نظر می رسد که می توان یک نوع از خانواده را تصور کرد که به لحاظ صورت با گذشته متفاوت است اما محتوای آن قرابت نزدیکتری به خانواده های سنتی دارد تا خانواده مدرن.
به عبارت دیگر اگرچه این ادعا که در ایران خانواده گسترده از هم پاشیده شده است، چندان دور از واقعیت نیست و دیگر در جامعه امروز ایران خبری از هم زیستی و هم مکانی نسل های متوالی در کنار یکدیگر به چشم نمی خورد، اما با وجود این، شکل جدیدی از خانواده گسترده در ایران به وجود آمده است که در آن، هم مکانی و مرجعیت وجود ندارد اما سطح مناسبات و مراودات به گونه ای است که در فضای امروزی شکل جدیدی به خود گرفته است.
یعنی درست است که در خانواده هسته ای ایرانی، فرزندان با پدربزرگ و مادربزرگ خود در یک خانه و محل زندگی نمی کنند اما به طور کامل از پدربزرگ و مادربزرگ خود نگسسته اند و هنوز شکل هایی از هم زیستی نسل های متوالی را می توان مشاهده کرد که این اتفاق را می توان به عنوان یک فرصت موجود قدر دانست.
نظر شما