شب یلدا فرصتی برای احیای سنن دیرین/ «بایاتی فالی» سنتی در آذربایجان‌غربی

به گزارش ایرنا، شب یلدا در آذربایجان غربی بدون «بایاتی گویی» مادربزرگ ها و داستان سرایی و خاطره گویی پدر بزرگ ها تاپاسی از شب لطف خاصی در منطقه آذربایجان ندارد؛ چیلله گجه سی (شب چله) در این دیار با بایاتی گویی مادر بزرگ ها پیرامون موضوعات مختلف به سر می رسد چنان که فرزندان و نوه ها دور او حلقه زده و باشوق تمام به بایاتی هایش گوش داده و هرکدام برای خود نیتی می کنند.بایاتی به نوعی از شعر در آذربایجان گفته می شود که بسیار شبیه رباعی در شعر فارسی است و مضامین بسیار لطیفی در این اشعار گنجانده شده و بسیاری از آنها نیز سینه به سینه از روزگاران دور به یادگار مانده است.

همچنان که در بسیاری از استان های ایران، فال حافظ در شب یلدا گرفته شده و برای حاضران خوانده می شود، در آذربایجان غربی نیز بایاتی هایی که سینه به سینه از مادران به فرزندان رسیده است، به عنوان فال برای افراد حاضر در مراسم شب یلدا گرفته می شود و هرکدام فال مخصوص به خود را برمی دارند.

مادر بزرگ ها و پدربزرگ ها که اشرافیت خاصی به ادبیات آذربایجانی داشته باشند، این فال ها را خوانده و تفسیر می کنند که همین امر، شور و شوق خاصی به جوانان می دهد.

دیگر سنت های شب یلدا در آذربایجان غربی

روزهای پایانی آخرین ماه پاییز که فرا می‌رسد، شور و ‌نشاطی بی نظیر بر مردم این دیار از کوچک و ‌بزرگ حاکم شده و ‌تکاپو برای استقبال از شب یلدا آغاز می‌شود؛ هفته آخر آذر مغازه‌های شهر جلوه دیگری به خود می‌گیرد گویی مردم برای سال نو خرید می‌کنند، گروه گروه از شهری و روستایی برای تداراک شب یلدا راهی بازار شده و میوه های مخصوص چله از آجیل و خشکبار گرفته تا شیرینی و پشمک خریده و برای شب طولانی سال آماده کنند.

آماده شدن برای شب یلدا در آذربایجان غربی از چند هفته قبل آغاز می‌شود و تا روز منتهی به شب چله ادامه پیدا می‌کند. «چیلله لیک» یا هدیه خریدن برای تازه عروس‌ها به مناسبت اولین چله بعد از عروسی و همچنین خرید هدیه برای بزرگان خانواده، زیباترین صحنه‌هایی است که در شلوغی بازار شب یلدا به چشم می‌خورد؛ شاید بارها هنگام گذشتن از جلو مغازه‌ها یا وارد شدن برای خرید به آنها زنان، مردان و دختران و ‌پسران جوانی را دیده‌ایم که چگونه با شوق بی نظیر از خریدهای خود می‌گویند.

در گذشته بسیاری از میوه‌های شب یلدا از اوایل پاییز در خانه‌های روستایی نگهداری می‌شد تا با رسیدن شب چله استفاده کنند میوه‌هایی چون هندوانه که در انبار علوفه و میان کاه‌ها نگهداری می‌شد و ‌شب چله با شور خاصی سر سفره شب یلدا قرار می‌گرفت و ‌یا «آونگ» (انگورهای رنگارنگی که توسط نخ به هم وصل شده و از دیوار یا سقف چوبی آویزان می‌شوند) که هنوز هم در خانه‌های روستایی وجود دارد سیب، بادام، گردو، سنجد و کشمش و خوردنی‌های دیگری که برخی قربانی زندگی ماشینی شده و دیگر خبری از آنها نیست و ‌بعضی استقامت به خرج داده و ‌پا برجا مانده‌اند و ‌هنوز در دور دست‌ترین روستاها شب چله که می‌رسد در سینی مخصوص توسط مادر بزرگ‌ها کنار هم قرار گرفته و زینت بخش این شب به یاد ماندنی می‌شوند.

هندوانه مهمترین ترین میوه شب یلدا

«هندوانه» مهمترین میوه شب چله است و ‌تهیه آن توسط بزرگ خانواده صورت می‌گیرد و باید دقت کند هندوانه‌ایی که خریده خوب(قرمز و شیرین) باشد و به همین خاطر برای خرید آن وسواس زیادی به خرج می‌دهند؛ پس از هنداونه، انار، نقل، کشمش، پشمک، سیب، انواع میوه‌های روز، گردو، بادام، آجیل‌های سنتی تهیه شده توسط مادر بزرگ ها، آونگ و انواع کیک و شیرینی که به مرور زمان خلق شده‌اند، زینت بخش سفره شب یلدا هستند.

حلوا، شیرینی زیبای سفره شب چله «حلوا» خوردنی مهم شب چله مردم آذربایجان غربی است چنان که در ارومیه حلوا فروشی‌های به نام و ‌با قدمت بالایی چون «حسین مظلوم» اقدام به تهیه این نوع حلوا ‌کرده و چند روز مانده و ‌حتی در روز منتهی به شب یلدا صف‌های عریض و ‌طویل خرید حلوا مقابل مغازه‌ها، چهره دیگری به شهر می‌دهد. کسی از ایستادن در این صف خسته نمی‌شود بلکه آنچه خواهیم دید خنده‌هایی است که بر لب‌ها نقش می‌بندند و ‌گرد خستگی و ‌غم را از چهره‌ها می‌زداید، تلاش بی وقفه صاحبان حلوا فروشی‌ها و همهمه مردم‌ دنیای دیگری خلق می‌کند و نه تنها نظاره گر نحوه تهیه حلوا می‌شوی بلکه به آرامش هم می‌رسی؛ چه بسا این صف‌ها ساعت‌ها وقت تو را بگیرد ولی خیالی نیست چون می‌خواهی حلوای تازه بخری.

انار، زینت بخش سفره شب چله

انار با آن سرخی زیبایش زینت بخش سفره شب چله است، خرید این میوه از اولویت‌هاست و به عبارتی پس از هندوانه دومین میوه مهم و پرطرفدار سفره شب یلداست که باید تهیه شود به همین خاطر در نگاهی به سبدهای خرید مردم انار و هندوانه بیش از دیگر میوه‌ها به چشم می‌خورد.

هدیه فرستادن به خانه تازه عروس

اما گذشته از خریدها، صحنه‌های دیگری هم زیبایی شب چله را در دیار رنگین کمان اقوام و ادیان زیباتر می‌کنند «پای» یا هدیه فرستادن به خانه تازه عروس از جمله این صحنه هاست؛ در این شب گروهی از خانواده داماد خنچه یا طبقی از هدایای خریداری شده شامل لباس، طلا، میوه شب چله، حلوا، هندوانه، آجیل و ‌هدایای دیگر را راهی منزل عروس می‌کنند ناگفته نماند در گذشته هدیه بردن به خانه عروس به اندازه امروز پر هزینه نبود ولی زندگی مدرنیته امروزی باعث شده جنس و نوع هدایا نیز تغییر کرده و هزینه بالایی به خانواده تحمیل کند.

کوفته شورباسی محبوبترین غذای شب یلدا

«کوفته شورباسی» یا کوفته، محبوبترین غذای شب چله در آذربایجان غربی است و نام آن با شب چله گره خورده است و علاوه بر این «دولمه برگ مو و برگ کلم» هم از شاخص ترین غذاهای این شب هستند؛ البته غذاهای متنوع و امروزی دیگری هم تهیه می‌شود.

«چله گجه سی» آذربایجان، یادگاری از دوران اساطیر

محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه ارومیه‌ می‌گوید: یکی از قدیمی‌ترین مراسم‌های رایج در آذربایجان که همچون جشن سال نو ارتباط نزدیکی با نجوم دارد، مراسم شب یلدا یا چیلله گجه سی است که هر سال با شکوه فراوان در میان خانواده‌ها برگزار می‌شود. آمادگی برای این شب به یادماندنی از چندین روز قبل شروع و با شب نشینی در آخرین شب آذر به اوج می‌رسد.

توحید ملک زاده ادامه داد: مردمان قدیم برای در امان ماندن از شر شب طولانی و در ضمن خوشحالی از تولد خورشید و نورانیت به جشن و پایکوبی می‌پرداختند.

وی گفت: در آذربایجان به سبب دارا بودن زمستان‌های سخت این عید و مراسم خیلی ملموس‌تر است.

ملک‌زاده اظهار کرد: در آذربایجان، این شب، آغاز چله بزرگ (بویوک چیلله) است که ۴۰ روز ادامه دارد. سرما پس از ۴۰ روز زورش را می‌زند تا دوباره سرما را بر جهان حاکم گرداند ولی گرم شدن زمین عمر چله کوچک (کیچیک چیلله) را کوتاه‌تر می‌کند و پس از بیست روز بایرام آیی (ماه اسفند) فرا می‌رسد.

این‌ استاد دانشگاه به مراسم اصلی شب چله اشاره کرد و افزود: پای گوندرمه (هدایایی برای فرزندان خصوصا نوعروسان) در شب چله رسمی است که با جدیت و علاقه فراوان در آذربایجان اجرا می‌شود.

وی یادآور شد: «چیلله قارپیزی» و استفاده از میوه‌های قرمز رنگ (سیب قرمز و انار) برای سمبولیزه کردن خورشید و گرمی، حلواهای مخصوص گردو، آجیل و میلاخ ( انگور خشک شده)از دیگر مراسم این شب است.

ملک‌زاده، گرد آمدن در منزل بزرگان و بایاتی گویی، خاطره گویی، تاپماجا (چیستان) گویی، داستانسرایی و شنیدن سخنان عاشیق های باستانی را از دیگر سنت‌های این شب به یاد ماندنی برشمرد.

به گزارش ایرنا، آذربایجان غربی با قدمتی چندین هزار ساله سالیان متمادی و قرن ها میزبان این سنت دیرینه بوده و آن را سینه به سینه و نسل به نسل حفظ کرده است.