درباره هجرت مغزها

مهاجرت نخبگان یکی از مهمترین چالش‌های سرمایه انسانی در جهان به شمار می‌رود و به عنوان انتقال نیروی انسانی تعریف می‌شود که کشور مبدا به دانش و تخصص نخبگان خود نیاز دارد اما آنها مهاجرت دایمی یا نیمه دایمی به کشورهای دیگر را ترجیح می‌دهند(۱).

مهاجران تقریبا یک هفتم جمعیت جهان را تشکیل می دهند(۲). منابع انسانی نخبه و کارآمد در عرصه های مختلف ملی نقش حیاتی دارند و از مهمترین سرمایه های هر کشور و سازمانی به شمار می روند(۳).

منابع انسانی مهمترین ورودی هر سیستم از جمله سیستم مراقبت بهداشتی است و نقطه حیاتی در ارائه خدمات مراقبت های بهداشتی ایفا می کند. با این حال اهمیت منابع انسانی در بخش بهداشت و درمان کشورهای در حال توسعه نادیده گرفته شده است(۳).

مهاجرت کادر درمان کشورها بر سلامت و رفاه جامعه تاثیر می‌گذارد و دسترسی به برابری را محدود می‌کند. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۰۶، کمبود ۴.۳ میلیون نفر از کارکنان مراقبت های بهداشتی وجود داشت و تخمین زده می شود که این کمبود تا سال ۲۰۳۰ به ۱۸ میلیون نفر برسد(۵).

سه دسته کلی عوامل

مرور مطالعات نشان داد عواملی که منجر به ترغیب افراد به مهاجرت می شود در سه دسته کلی عوامل نظام مدیریتی و حکمرانی، عوامل گسترده اجتماعی و عوامل محدود اجتماعی جای می گیرند.
اغلب مواردی که در دسته نظام حکمرانی یا حاکمیتی قرار گرفته‌اند می توان به نقص در شایسته‌سالاری و حکومت قانون در روابط داخلی و بین الملل اشاره کرد که مبحث شایسته سالاری، ضعف در حمایت و بکارگیری نخبگان، کافی نبودن مجوز جذب نخبگان (۳) و نبود زمینه برای خدمات استاندارد(۸) از جمله آنهاست.
مساله روابط داخلی و بین الملل شامل ارتباط ضعیف آموزشی- پژوهشی و ارتباط ضعیف مراکز تحقیقاتی صنعت و دانشگاه (۱۰) نیز از مهمترین عواملی هستند که در مطالعات به آنها اشاره شده است.
دسته دوم عوامل گسترده اجتماعی است که از مهمترین آنها به مشکلات علمی حوزه نخبگان، ضعف زیرساخت های آموزشی، عوامل اقتصادی و رفاه می توان اشاره کرد.
از مشکلات علمی حوزه نخبگان، نبود ارزیابی صحیح کارکرد نخبگان، هماهنگی ناکافی بین‌بخشی (۱۱)، ضعف در زیرساخت های آموزشی مانند طولانی بودن دوره های تحصیلی (۲۹). ضعف در هدایت علمی(۳)، ضعف در پرورش خلاقیت و تفکر (۱۲)، اقتصاد و رفاه شامل نارضایتی شغلی(۱۳)، بیکاری دانش آموختگان با تحصیلات دانشگاهی(۱۴)، نبود فرصت شغلی برخی رشته ها در صنعت (۱۵)، نداشتن درآمد کافی(۱۶) مطرح شده اند.
دسته سوم که عوامل محدود اجتماعی است که مسائل محیط کار، نبود انگیزه و چشم‌انداز را در بر می گیرد. مسائل محیط کار به‌خصوص در سیستم سلامت، مواردی مثل محیط شغلی پرخطر، حجم کاری سنگین(۱۹) و محیط کاری ناسالم(۲۰) را شامل می شود. مساله انگیزه و چشم‌انداز مولفه هایی از جمله نبود اطمینان به آینده(۱۳)، و احترام به دانشمندان(۲۱)، ضعف در ایجاد محیطی شاد و پویا برای نخبگان(۳)، نبود برنامه های کارآمد انگیزشی و تشویقی نخبگان(۲۲) را در برمی گیرد.

با توجه به اهمیت موضوع مهاجرت نخبگان، بهره‌گیری از روش هایی که در مطالعات مختلف پیشنهاد شده یا به کار گرفته شده و مفید است می توان استفاده کرد تا بحران از دست دادن نیروی انسانی به حداقل برسد؛ در این راستا مرور مطالعات راهبردهایی پیشنهاد می شود که این راهبردها در سه دسته کلی حاکمیتی - ساختاری، آموزشی و دانشگاهی و فردی-اجتماعی جمع بندی شده اند.
در حوزه حاکمیتی- ساختاری مطالعات به راهبردهای مختلفی شامل کاهش بوروکراسی اداری، ایجاد حاکمیت قانون‌مدار، ایجاد مشاغل کارا و کاهش واسطه گرایی اشاره کرده‌اند.
راهبرد کاهش بوروکراسی شامل اصلاح ساختار، رویه های اداری و مراکز علمی و اجرایی(۲۵)، مدیریت منابع(۲۶)، نهادینه سازی نظام مدیریت مشارکتی(۲۷)، کاهش کاغذبازی در نهادهای علمی(۲۸)، حذف بروکراسی پیچیده اداری و تضمین قراردادها (۲۹)است.

ایجاد امنیت شامل احترام و مصونیت نسبت به نظرهای ناهمسو(۲۷) است که با تقویت این راهبرد افراد با تعلق خاطر بیشتری در کشور فعالیت می کنندو ترغیب می شوند به کشور خود بازگردند.

*کارگروه مهاجرت نخبگان، پژوهشکده آینده پژوهی دانشگاه علوم پزشکی کرمان

مقاله توسط اعضای کارگروه مهاجرت نخبگان و پژوهشکده آینده پژوهی دانشگاه علوم پزشکی کرمان توسط افراد زیر به رشته تحریر درآمده است:

دکتر زهره خشنود، دکتر اعظم بذر افشان، دکتر علی اکبر حقدوست(رییس کارگروه)، دکتر رضا ملک‌پور افشار، دکتر پروین رضایی

منابع:

۱. Taherahmadi M, Khabaz Mafinejad M, Sayarifard A, Akbari Sari A, Farahani P. Iranian medical students’ tendency to migrate and its associated factors. BMC Medical Education. ۲۰۲۳;۲۳(۱):۲۳۲.

۲. Diba F, Gholipour A, Pourezzat A. A Future-Oriented Analysis of Academic Reverse Migration. Strategy. ۲۰۲۰;۲۹(۲):۱۱۳-۳۷.

۳. VAHID DM, SOLTANKHAH N, PASALAR P, HOSSEINI M, Sheikh AIM. Challenges and Strategic Priorities of Health Elites. ۲۰۲۱.

۴. Vedadhir A, Eshraghi S. Attitude toward migrate abroad in Iranian medical community: a qualitative study. Quarterly Journal of Research and Planning in Higher Education. ۲۰۲۳;۲۵(۲):۲۳-۴۲.

۵. Asadi H, Ahmadi B, Nejat S, Akbari Sari A, Garavand A, Almasian Kia A, et al. Factors influencing the migration of Iranian healthcare professionals: A qualitative study. PloS one. ۲۰۱۸;۱۳(۶):e۰۱۹۹۶۱۳.

۶. Alaeddini F, Fatemi R, Ranjbaran H, Feiz Zadeh A, Ardalan A, HosseinPoor A, et al. The inclination to immigration and the related factors among Iranian physicians. Hakim Research Journal. ۲۰۰۵;۸(۳):۹-۱۵.

۷. Zakersalehi G. Meta-analysis of studies conducted in the field of attracting elites and preventing their migration. Iranian Sociological Association Journal. ۲۰۱۶;۸(۱):۸۱-۱۰۱.

۸. Biglari S, Mayo L, Beynaghi A, Maknoon R, Moztarzadeh F, Mozafari M. Rethinking Iran’s brain drain: System dynamics modeling and causal layered analysis to investigate the future behaviors of complex societal issues. Futures https://doi org/۱۰۱۰۱۶/j futures. ۲۰۲۱.

۹. Shahabadi A, Bozorgi A. The effect of economic, political and civil freedom on migration (by emphasizing on brain drain). Majlis and Rahbord. ۲۰۱۴;۲۱(۷۷):۴۱-۶۹.

۱۰. Mosavi S, Ghodsian H. Analyzing the elites emigration and the impacts of preventive policies by using system dynamics. Strategic Management Researches. ۲۰۱۶;۲۱(۵۹):۳۷-۶۲.

۱۱. Cheraghi Z, Nedjat S, Pasalar P, Baygi V, Sadat Ahmadi N. The Ideal Status and Expectations of the Gifted and Talented Students: A Qualitative Study. Journal of Qualitative Research in Health Sciences. ۲۰۲۰;۷(۴):۳۹۵-۴۰۶.

۱۲. GHANEIRAD MA. Uneven development of higher education, unemployment of alummni and elits immigration. ۲۰۰۵.

۱۳. Vedadhir A, Eshraghi SJQJoR, Education PiH. Attitude toward migrate abroad in Iranian medical community: a qualitative study. ۲۰۲۳;۲۵(۲):۲۳-۴۲.

۱۴. Shahabadi A, Bozorgi AJM, Rahbord. The effect of economic, political and civil freedom on migration (By emphasizing on brain drain). ۲۰۱۴;۲۱(۷۷):۴۱-۶۹.

۱۵. Diba F, Gholipour A, Pourezzat AJS. A Future-Oriented Analysis of Academic Reverse Migration. ۲۰۲۰;۲۹(۲):۱۱۳-۳۷.

۱۶. Shoghi Lord E, Alizadeh Sani M, Shirkhodaie M, Arab Kalmeri MJIjoms. The relationship between employers’ brand attractiveness and elites tendency to emigrate: The moderating role of migration possibility. ۲۰۱۹;۱۴(۵۳):۶۷-۸۷.

۱۷. Ahadi H, Nademi Y, Khochiany RJIEE. oil rent and brain drain in the OPEC oil exporting countries. ۲۰۱۹;۸(۳۰):۱-۲۱.

۱۸. Hajian S. Evaluating the Migration Motives and Post-Migration Experiences of Iranian Dental Graduates Who Migrate to Ontario, Canada ۲۰۲۲.

۱۹. Asadi H, Ahmadi B, Nedjat S, Sari AA, Gorji HA, Zalani GSJEp. Factors affecting intent to immigration among Iranian health workers in ۲۰۱۶. ۲۰۱۷;۹(۶):۴۶۶۹.

۲۰. Salehi T, Mirzaee M, Haghani S, Salehinia N. Research Paper Assessment of the Relationship Between Intention to Migrate With Workload and a Healthy Work Environment of Nurses. ۲۰۲۳.

۲۱. Zakersalehi GJISAJ. Meta-analysis of studies conducted in the field of attracting elites and preventing their migration. ۲۰۱۶;۸(۱):۸۱-۱۰۱.

۲۲. Mohamamdi Alamuti M. Globalization and Brain Drain: Review of Iran's Experiences %J Social Welfare. ۲۰۰۵;۴(۱۵):۲۰۹-۳۲.

۲۳. Heidari H, Davoudi N, Talebi FJQJoR, Education PiH. Macroeconomic and sectoral effects of labor immigration: application of CGE model Â. ۲۰۲۳;۲۲(۴):۲۵-۴۲.

۲۴. Cheraghi Z, Nedjat S, Pasalar P, Baygi V, Sadat Ahmadi NJJoQRiHS. The Ideal Status and Expectations of the Gifted and Talented Students: A Qualitative Study. ۲۰۲۰;۷(۴):۳۹۵-۴۰۶.

۲۵. Javadzade PJJoCM. The social causes of migration Iranian elite to USA’s universities. ۲۰۱۵;۹(۲۸):۹۵-۱۱۱.

۲۶. Bolandhematan K, Mohammadi S. Reasons why elites do not immigrate: A representation of professorship identity. ۲۰۱۵.

۲۷. RAZAVI AB. To Present A Two-Way Model For Scientific Elites Brain Drain. ۲۰۱۶.

۲۸. Alaeddini F, Fatemi R, Ranjbaran H, Feiz Zadeh A, Ardalan A, HosseinPoor A, et al. The inclination to immigration and the related factors among Iranian physicians. ۲۰۰۵;۸(۳):۹-۱۵.

۲۹. Mosavi S, Ghodsian HJSMR. Analyzing the elites emigration and the impacts of preventive policies by using system dynamics. ۲۰۱۶;۲۱(۵۹):۳۷-۶۲.

۳۰. Kamali M, Niromand Zandi K, Ilkhani M, Shakeri N, Rohani CJJoha. The relationship between job satisfaction and desire to emigrate among the nurses of public hospitals in Tehran. ۲۰۲۰;۲۳(۳):۱۱-۶.

۳۱. Shahabadi A, Salehi MJIJoTS. The impact of management improvement abundance of natural resources of channel governance on brain drain. ۲۰۱۷;۲۱(۸۳):۱۰۳-۳۴.

۳۲. Bozorg Zad S, Kazemi Pour S, Ali Mohseni RJSSoY, Sports. Investigation of Socio-Economic Factors Affecting Elite Tendency to Emigrate Abroad. ۲۰۲۰;۱۹(۴۸):۲۹۷-۳۲۲.

۳۳. Ghaneirad MJSW. Uneven development of higher education, unemployment of alumni and elites immigration. ۲۰۰۵;۴(۱۵):۱۶۹-۲۰۷.

۳۴. Yazdani Z, Saketi P, Karimi F, Yarmohammadian MHJIJoVLiMS. A Study on the Roles of Virtual Networks and Diaspora in Elite Brain Mobility and Circulation: A Mixed Method Study. ۲۰۱۹;۱۰(۳):۴۹-۶۰.

۳۵. Fallahi K, Monavaryan AJK, Development. A Study on the factors of elites (human capital) immigration and suggesting appropriate strategies to prevent this phenomenon. ۲۰۰۸;۱۵(۲۴):۱۰۳-۳۲.

۳۶. Hakimzadeh R, Talaei I, Javanak MJJoR, Education PiH. The effect of educational, social and cultural factors on the tendency to emigrate from the country in Tehran University students. ۲۰۱۴;۶۹:۸۱-۱۰۲.