آیا خدا همه گناهان را می‌بخشد؟

پیامبر اکرم (ص) در بیست و ششمین روز از ماه مبارک رمضان اینگونه دعا کردند اَللّهُمَّ اجْعَلْ سَعْیی فِیهِ مَشْکورا وَ ذَنْبِی فِیهِ مَغْفُورا وَ عَمَلِی فِیهِ مَقْبُولا وَ عَیبِی فِیهِ مَسْتُورا یا أَسْمَعَ السَّامِعِینَ؛ خدایا کوششم را در این ماه مورد سپاس، گناهم را آمرزیده، عملم را پذیرفته و عیبم را پوشیده دار، ای شنواترین شنوایان.

زنی نزد پیامبر (ص) آمد و عرض کرد «یا رسول اللَّه! زنی که فرزند خود را کشته، آیا فرصت توبه دارد؟» رسول خدا (ص) فرمود: قسم به خداوندی که جان محمد به دست اوست، اگر او ۷۰ پیغمبر را کشته باشد؛ بعد از آن، توبه کند و پشیمان شود و خدا بداند که دیگر آن گناه را انجام نمی‌دهد، خدا حتما توبه او را قبول می‌کند و از او در می‌گذرد. به درستی که درِ توبه به اندازه فاصله میان مشرق و مغرب باز است و یقیناً توبه کننده از گناه، مانند کسی است که هیچ گناهی مرتکب نشده است.

در بعضی از آیات قرآن گفته شده که خدا همه گناهان را می بخشد ولی در برخی آیات تصریح شده که گناه شرک بخشیده نمی شود. مثلا در آیه ۴۸ سوره نساء می خوانیم «خداوند (هرگز) شرک را نمی‌بخشد! و پایین‌تر از آن را برای هر کس (بخواهد و شایسته بداند) می‌بخشد. و آن کسی که برای خدا، شریکی قرار دهد، گناه بزرگی مرتکب شده است.» از طرف دیگر در آیه ۵۳ سوره زمر آمده است «بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»

در سراسر قرآن، سخن از دریای رحمت و بخشش الهی است و در چند آیه با قاطعیت تمام تصریح شده که به جز شرک و ناامیدی از رحمت الهی، همه گناهان هر کس را که بخواهد، یک جا می بخشد.

بخشش لایزال الهی به این معنا نیست که انسان گناهکار تا آخر بی مهابا سرکشی و عصیان کند و هیچ گاه از کرده خود پشیمان نشده و توبه نکند. چنین شخصی، نه تنها عاصی، بلکه مشرک می شود و هرگز به خدا و معاد ایمانی ندارد و یا از رحمت خدا ناامید است که این خود افترای بزرگی به ارحم الراحمینی پروردگار است. پس چنین انسانی مشمول عفو و بخشش نمی شود.

موضوع شِرک از نظر الهی بسیار جدّی و غیر از اینهاست. لغت شرک و مشتقاتش ۱۶۸ مرتبه در قرآن آمده خداوند صراحتاً می فرماید مُشرک را نمی بخشد و بهشت را برایش حرام کرده است. در این آیات که خدا بدان هشدار می دهد، اینکه شرک بلائی است خزنده، مراقب باشید. همان اقلیت مومن شده هم نمی توانند از شرّ شرک در امان باشند. چون اکثرشان در معرض خطر مُشرک شدن هستند؛ حتی پیامبران هم نمی توانند خود را در امان بدانند و باید آنها نیز همیشه هوشیار باشند. چون درست است معصوم هستند اما عصمتشان اجباری نیست.

بنا به تعریف قرآن، مشرکین معتقد به وجود خدا به عنوان خالق همه آسمان ها و زمین و صاحب هستی تمام کائنات بودند ولی در عین حال بت ها، یعنی چیزهای دیگری غیراز خدا را برای تقرّب به ذات احدیت و واسطه و شفیع قرار دادن آنها به درگاه خدا نیز قبول داشتند و آنها را تعظیم و تکریم می کردند و از آنها کمک می خواستند.

گاهی تصور می کنیم که ممکن است دچار گناه شویم ولی خدا را شکر که دچار شرک نمی شویم درحالی که گاهی در گودال شرک سقوط می کنیم و متوجه نمی شویم. مثلا وقتی برای انجام کاری به اداره یا سازمانی می رویم و می گوییم اگر فلانی نبود، کارم درست نمی شد یا می گوییم «اول خدا، دوم شما» و اینگونه جملات و واژه ها بوی شرک می دهد.

آیت الله عبدالله جوادی آملی گفت: هر کس گناه می‌کند، با یک شرک مستور و خفی همراه است. وقتی از امام معصوم(ع) سوال می‌کنند که چگونه مومن، مشرک می‌شود، فرمود همین که می‌بینید می‌گویند «لولا فلان لهلکت»، اگر فلان کس نبود ما از بین می‌رفتیم، اگر فلان کس نبود این بیمار شفا پیدا نمی‌کرد، اگر فلان کس نبود این مشکل حل نمی‌شد، این یک شرک مستور است.

وی اضافه کرد: باید گفت خدا را شکر که به وسیله فلان شخص، خدا مشکل ما را حل کرد. چون اشخاص و اشیاء، هر چه هست و هر که هست در نظام ربوبی مجاری فیض خدایند. خدای سبحان با این مجاری به انسان احسان می‌کند. پس هیچ موجودی در برابر خدا نیست که ما بگوییم اول خدا دوم فلان شخص یا اگر فلان شخص نبود مشکل ما حل نمی‌شد.

این مفسر قرآن کریم با بیان این که جنگ با خدا، فقط بر هم زدن امنیت اجتماعی و اقتصادی در جامعه نیست، افزود: هر کس گناه می‌کند، این جنگ با خداست و اگر درمان نشود، بعید است انسان بتواند در خطرات مرگ باایمان بمیرد. مرتب باید به یاد خدا باشید؛ برای اینکه آن فشار مرگ، آن علوم حصولی عادی را از یاد انسان می‌برد اما چیزی که مَلکه باشد، از یاد آدم نمی‌رود؛ این برای همیشه زنده است، این ایمان مستمر باعث می‌شود که انسان در برابر سوال‌هایی که جزء الفبای دین است، مانند دینت چیست، کتابت چیست، قبله‌ات کدام است و... نماند.

برخی نیز آیه ۵۳ سوره زمر را در مقام توبه می دانند که یک حکم کلی و عمومی است که آیاتی مثل آیه ۴۸ سوره نساء را تخصیص می زند. یعنی خدا گناه شرک را از هیچ کسی نمی پذیرد. حجت الاسلام رضا محمدی شاهرودی گفت: این آیه که می فرماید «خدا هرگز مشرک را نمی بخشد»، آیه قبلی را که در مقام توبه است، تخصیص می زند. کلمه «جمیعا» که به معنای همه گناهان است، یک گزاره عام و قضیه کلی است ولی با آیاتی مثل «من یقتل مومنا متعمدا» تخصیص خورده است. بنا بر این خدا گناه کسانی را می بخشد که مومن بی گناهی را نکشته باشد و گناهانی که در آن شرک نباشد. در نتیجه خدا جنایتکارانی که انسان های بیگناه را می کشند، هرگز نخواهد بخشید و حق انسان های بی گناه را تضییع نخواهد کرد و در قیامت حق آن ها را خواهد گرفت.

اما بعضی از کارشناسان نتیجه ای دیگر از این آیات می گیرند؛ به گونه ای که با تحقق شرایطی خدا همه گناهان را می آمرزد. آیت الله محمد امینی گلستانی گفت: با در کنار هم گذاشتن آیات دیگر که مفسر همدیگر هستند و با نگاهی همه جانبه، می توان مفهوم آیه را استخراج کرد. لذا آیات سوره زمر، آیه دیگر را تبیین نموده و سه دستور را برای بخشش گناهان ذکر کرده است. یکی بازگشت که می فرماید به سوی پروردگارتان بازگردید؛ دیگری تسلیم که می فرماید در برابر فرمان او تسلیم شوید و سوم نیز پیروی از دستورات است که می فرماید از بهترین دستوراتی که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده است، پیروی کنید.

وی افزود: این دستورات سه گانه می گوید درهای غفران و رحمت به روی بندگان گشوده است؛ مشروط به اینکه بعد از ارتکاب گناه به خود آیند و تغییر مسیر دهند و رو به سوی درگاه خدا آورند و در برابر فرمانش تسلیم باشند و با عمل، صداقت خود را با توبه نشان دهند. به این ترتیب نه شرک از آن مستثناست و نه غیر از آن. یعنی اگر از شرک توبه کند و برگردد، خداوند نیز او را می بخشد که این رحمت عمومی مشروط به موارد فوق درآیات ۵۵ و ۵۴ سوره زمراست.

امینی گلستانی به عنوان نمونه به داستان گوساله سامری اشاره کرد و گفت: پس از آنکه حضرت موسی، بنی اسرائیل را از دریا گذراند، به کوه طور رفت و ۴۰ روز آنجا بود ولی بنی اسرائیل در غیاب او گوساله پرست شدند و این شرک به خدا و گناهی غیرقابل بخشش بود در حالی که در آیه ۱۵۳ سوره نساء خدا آن ها را بخشیده و می فرماید «بعد از دلیل های روشن (معجزه آسا) که برایشان آمد، گوساله (پرستی) را انتخاب کردند، ولی ما آن را بخشیدیم و به موسی دلیلی روشن دادیم».