بازار سنتی قزوین، مدرسه‌ای به وسعت یک قرن

به گزارش ایرنا، بازارها از دیرباز علاوه بر کارکرد تجاری و اقتصادی شان، کاربردهای دیگری هم داشته اند، هنوز هم بازاریان قدیمی علاوه بر نقش اقتصادی بازار از تاثیر آن در جامعه نیز می گویند.

بازاریان تا سالیان سال در روزهای عزاداری محرم و شب های احیا بازار را تعطیل می کردند و راسته هایی را فرش می کردند و مداح و نوحه خوان می آوردند و به عزاداری می پرداختند یا کتابی در دست بازاریان هست به نام "مکاسب" که در این کتاب راه و رسم کاسبی به نسل بعدی آموخته می شده و آنچه گذشتگان به طور شفاهی به شاگردان و فرزندانشان می آموختند اینجا به صورت مکتوب وجود دارد.

از جمله میزان سود از فروش کالا که نباید بیش از حد معینی باشد وگرنه گران فروشی تلقی می شود، یا آموزش مضامین اخلاقی دیگر در کاسبی که در این کتاب آمده است.

همچنین شاهدان زیادی بر این مدعا هستند که بسیاری از بازاریان قدیمی با اینکه خود حجره داشته و شاگرد و کارگر داشتند، اما فرزندانشان را برای شاگردی نزد دیگر بازاریان می فرستادند تا هم راه و چاه را یاد بگیرند و هم به مال و منال پدر غره نشوند، همین بازاریان در مبارزات انقلاب اسلامی حامیان اصلی خانواده های مبارزان بودند و نمی گذاشتند نگرانی معیشت خانواده، مبارزان زندانی را آزار دهد و حتی امروزه خیران زیادی از میان بازاریان در آزادی زندانیان جرایم غیرعمد و کمک به خانواده های تحت پوشش مراکز خیریه و اقداماتی از این دست، پیشرو هستند.

به همین جهت از گذشته کارکرد اجتماعی و فرهنگی بازار بسیار مهمتر از کارکرد اقتصادی آن محسوب می شد.

بازار به مثابه مارشه

رحیم هاشم پور، دارای مدرک دکترای آمایش سرزمین و شهرسازی در مقاله بازار و جایگاه اجتماعی آن با نگاهی به بازار قزوین می گوید: بازار در شهرهای تجاری و یا صنعتی یک سمبل مدیریت است که در طی قرن ها و تحت تاثیر دیگر شهرها شکل گرفت.

وی بازار را مشابه مارشه در فرانسه، ایتالیا و اسپانیا می داند و توضیح می دهد: از یک طرف بازار حکایت از رابطه این هسته مرکزی زنده و شهر و منطقه دارد و از طرفی این مرکز خلق و خوی خاصی دارد که از آن طریق می توان به تحلیل بازار پرداخت.

وی تصریح کرد: به طور خلاصه بازار یک شهر تبلور جامع از یک مرکز اقتصادی، فرهنگی و اجتماع شهری است و نقش مشخصی در روند تکمیل ارتباط شهروند و جمعیت روستایی بازی می کند.

وی ادامه داد: در شهرهای ایران که جمعیت روستایی از زندگی شهری دور می ماند، بازار نقش بسیار مهمی در کانالیزه کردن افکار و رفتار شهری و پخش آن در سطح روستا بازی می کند و به هر نحوی که فرض شود بازار با آن فرم ساختار شهری، خود را همانند یک ستون اقتصادی کشور مطرح می کند و همیشه و در همه جا در جریان های اجتماعی خود را حاضر می داند.

بازار پر رونق قزوین

بازار قزوین را صاحبنظران به لحاظ وسعت سومین بازار ایران برمی شمارند و روزگاری قلب تجاری ایران بوده و فراز و نشیبی که بازار و نسل های متعدد بازاریان به خود دیده اند برگ مهمی از تاریخ است.

محمدعلی گلریز، درباره رونق بازار و به خصوص سرای سعدالسلطنه آن در کتاب "مینودر" اینچنین نوشته است "این چند سرای تو در تو تا جنگ نخستین جهانی مرکز تجارت و فعالیت بازرگانان این شهر بود، در آن زمان کار بازرگانی در قزوین چنان رونق گرفته بود که در هیچ یک از سراهای بازرگانی بازار هجره خالی نمانده بود و بسی از هجره ها بود که ۲ نفر یا بیشتر در آن به تجارت می پرداختند".

این قزوین پژوه ادامه داد: "بسیاری از بازرگانان از شهرهای دیگر به قزوین می آمدند و مقیم می شدند و به اصطلاح شب‌خواب بودند، یعنی شب و روز در همان حجره های خود به سر می بردند، همچنین کالاهای رسیده و فرستاده به قدری در کاروانسراها زیاد بود که تمام انبارها، حیاط‌ها، راهروها و جلوی حجره ها را نیز کالا چیده بودند، گاهی تراکم مال التجاره به قدری بود که آمد و رفت در داخل سراها را دشوار می کرد".

وی، پس از پایان جنگ جهانی اول از یک طرف و نبودن راه به جنوب کشور و از طرفی شورش روسیه و بسته شدن راه تجارت و خساراتی که از ضبط دارایی تجار ایرانی در خاک روسیه به مردم وارد آمد و تورم "منات" یعنی از بها افتادن پول روسیه عده بیشماری از مردم ایران را بی پا کرد.

مهدی نورمحمدی، نیز با تایید رونق بازار قزوین تا پیش از جنگ جهانی اول توضیح می دهد: تجارت در بازار قزوین طوری بود که تمام دکان ها پر از تجار بودند، از سعدالسلطنه تا مولوی تجار به کاسبی مشغول بودند و خیابان مولوی پر بود از انواع سرا و کاروانسرا و مدام از این سراها بار به خارج از کشور صادر می شد و تجار و کسبه مشغول داد و ستد بودند.

تجار مهاجر به قزوین

آنطور که نورمحمدی می گوید، بسیاری از خانواده های اصیل قزوینی مثل اردکانی، یزدی، اصفهانی، شیرازی، نایینی و هندی ها به خاطر تجارت به قزوین آمده و در سعدالسلطنه حجره گرفتند و در همین شهر ساکن شدند و همینطور خانواده‌های عزیزی، بهروزی، ساروخانی نیز از خانواده های مهاجر و تاجر قزوینی هستند.

وی، قزوین را به لحاظ جغرافیایی دارای موقعیت ویژه ای می داند که باعث شده بود تا مرکز تجارت ایران شود؛‌ مطابق آماری که در دوره ناصرالدین شاه تنظیم شده است و در مجموعه ناصری درج شده، قزوین دارای ۲۶ باب کاروانسرا بوده است اما در زمان نوشتن کتاب مینودر و در سال ۱۳۳۵ شمسی قزوین ۴۷ باب کاروانسرا داشته است.

امروز راسته های مشهور مجموعه بازار قزوین عبارتند از: بلورفروش ها، بزازها، نجارها، علاقه بندها، پالان دوزها، خراط ها، ریسمان سنج، پوست فروش ها، پنبه فروش ها، آهنگر بازار، چیتگرها، زرگرها، عطارها، علاف راسته، کهنه فروش ها، مسگرها، گیوه کش ها، حلبی سازها، زنانه بازار.

بازارچه آقا معصوم، استاد علی نجار، باغشاه، جاج ادریس، خاح محمد ابراهیم، خاج میرحسن، حاج محمد رحیم، بازارچه قیصریه، تجارتخانه تومانسیان، حاج محمدحسین جدید، زعفرانیه، چروک از بازارچه های مشهور مجموعه بازار قزوین به حساب می‌آیند.

سرای سعادت، سرای شاه، سرای وزیر، سرای حاج محمدباقر، سرای نقدعلی، کاروانسرای سعدالسلطنه، سرای دالان دراز، سرای ضرابخانه نیز از سراهای مشهور مجموعه بازار قزوین هستند.

رهاورد:

علی رقم اینکه وجود بازار وابسته به یک دلیل اقتصادی است، اما نمی شود نقش اجتماعی و فرهنگی آن را نادیده گرفت؛ امروزه بازار به دلایل متعدد به تدریج در حال از دست دادن هویت محوری بوده و لازم است تا تصمیم گیرندگان برای بازگرداندن این مرکز به جای اصلی خود تمهیداتی اتخاذ کنند.