نقش رسانه در توسعه محیط زیست چیست؟

در جهان امروز، آلودگی محیط زیست به یکی از مسایل مهم و نگران‌کننده تبدیل شده است و همین امر سبب شده حفاظت از محیط زیست مورد توجه جدی دولتمردان و مسئولان قرار بگیرد و هر یک از کشورها در قوانین خود به این موضوع توجه کنند. در ایران نیز از دیرباز این مساله مورد توجه بوده زیرا اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به صراحت حفاظت از محیط زیست را وظیفه‌ای عمومی تعریف کرده است، اما باوجود این تصریح قانونی، وضعیت محیط زیست در ایران نگران کننده است.

رتبه ایران در گزارش «شاخص عملکرد محیط زیست EPI» در سال ۲۰۰۶ از میان ۱۳۳ کشور جهان با عدد شاخص ۷۰ در مقام ۵۳ قرار گرفته است. در ارزیابی بعدی در سال ۲۰۰۸، رتبه عملکرد محیط زیست ایران با ۱۵ پله نزول به ۶۸ می‌رسد؛ در رده‌بندی سال ۲۰۱۰ نیز محیط زیست ایران با ۱۰ پله نزول مجدد و امتیاز اندک ۶۰ به رتبه ۷۸ تنزل و در سال ۲۰۱۲ به رتبه ۱۱۴ سقوط کرده است.

به طور کلی در این سال‌ها رتبه ایران ۶۱ پله سقوط کرده است. پس از آن در سال ۲۰۱۴ با نمره ۵۱.۰۸ موفق به کسب رتبه ۸۳ بین ۱۷۸ کشور شده بود اما در گزارش ۲۰۱۶ از لحاظ عملکرد زیست محیطی با نمره ۶۶.۳۲ به رتبه ۱۰۵ از مجموع ۱۸۰ کشور نزول کرده و در رده کشورهایی با عملکرد ضعیف در محیط زیست قرار گرفته است.

جمهوری اسلامی ایران در رده‌بندی ۲۰۲۰ در شاخص عملکرد محیط زیست (EPI) با کسب رتبه ۶۷ و امتیاز ۴۸ در مقایسه با سال ۲۰۱۸ از وضعیت بهتری برخوردار شده استجمهوری اسلامی ایران در رده‌بندی ۲۰۲۰ با کسب رتبه ۶۷ و امتیاز ۴۸ در مقایسه با سال ۲۰۱۸ از وضعیت بهتری برخوردار شده که مقدار شاخص EPI از صفر تا ۱۰۰ تعیین شده و امتیاز ۱۰۰ بهترین و صفر بدترین وضعیت محیط زیست است. بررسی شاخص عملکرد محیط زیست در ۱۵ سال گذشته بیانگر نوسان‌های متعدد ایران و همچنین برخی اقدامات ناموفق در این زمینه است.

با مرور وضعیت محیط زیست می‌توان دریافت ناآگاهی یا بی‌توجهی انسان‌ها به محیط به دلیل کمبود آموزش‌های علمی و نگاه کارشناسانه، داشتن نگرش‌ها و رفتارهای نادرست به محیط زیست، فقدان احساس مسئولیت در قبال محیط زیست و به طور کلی نداشتن دانش و سواد زیست محیطی از علل مهم و تاثیرگذار در گسترش آلودگی‌ها و تخریب محیط زیست بوده است.

در این میان رسانه‌ها نقش بسیار مهمی در آگاه‌سازی، جامعه‌پذیری و درونی کردن منابع تشکیل‌دهنده سرمایه اجتماعی، به‌ویژه مشارکت ایفا می‌کنند که همین کارکرد رسانه‌ای می‌تواند تاثیر بسیار مهمی در توسعه پایدار ملی داشته باشد و توجه به این رسالت مهم برای دولتمردان، برنامه‌ریزان و عاملان رسانه‌های جمعی ضرورتی انکارناپذیر بوده و لزوم توجه به سیاستگذاری رسانه‌ای را دوچندان کرده است.

«سیدوحید عقیلی و ندا شفیعی» در پژوهشی با عنوان «تبیین سیاست‌های رسانه‌ای ایران در قبال مسایل زیست محیطی از منظر صاحب‌نظران» به این مساله توجه  و تلاش کرده‌اند به این پرسش بپردازند که تا چه میزان سیاستگذاری‌های رسانه‌ای در انتشار اخبار محیط زیست تاثیرگذار بوده‌اند.

اهمیت و ضرورت آموزش محیط زیست در قوانین کشور

موضوع آموزش محیط زیست در قوانین برنامه‌ای لحاظ شده است. طبق ماده ۶۰ قانون برنامه چهارم توسعه، دولت موظف است به منظور تقویت و توانمندسازی ساختارهای مرتبط با محیط زیست و منابع طبیعی، سازوکارهای لازم را برای گسترش آموزش‌های عمومی و تخصصی محیط زیست، در همه واحدهای آموزشی و مراکز آموزش عالی، حمایت از سرمایه‌گذاری در بخش محیط زیست و منابع طبیعی، ایجاد تقویت ساختارهای مناسب برای فعالیت‌های زیست محیطی در دستگاه‌های اثرگذار بر محیط زیست تنظیم و برقرار کند.

در راستای ارتقای آگاهی‌های عمومی و دستیابی به توسعه پایدار به منظور حفظ محیط زیست و با تاکید بر گروه‌های اثرگذار و اولویت دار از ابتدای برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، آیین‌نامه اجرایی مربوط را با پیشنهاد شورای عالی حفاظت از محیط زیست ‌به تصویب هیات وزیران برساند.
همه دستگاه‌ها شامل، رسانه‌های دولتی و صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران ملزم به اجرای برنامه‌های آموزشی بدون دریافت وجه موضوع این ماده قانونی هستند. مفاد ماده ۶۰ قانون برنامه چهارم باردیگر در ذیل ماده ۱۸۹ قانون برنامه پنجم توسعه تکرار شده است. علاوه بر این در قانون برنامه پنجم بر ایجاد نظام اطلاعات زیست محیطی نیز تاکید شده است.

نقش رسانه در بازتاب محیط زیست

رادیو، تلویزیون، سینما، مطبوعات، مجلات، تلفن همراه، رایانه و ... هر چند برای اهداف دیگر به وجود آمده‌اند اما تاثیر تربیتی مهمی بر الگوی رفتاری افراد دارند و در رشد و توسعه فرهنگ عمومی تا حد زیادی سهیم هستند، هرچند این تاثیر و این اصلا رفتار غیرمستقیم، غیر رسمی و ناخودآگاه است.

از نظر محققان رسانه می‌تواند از راه اطلاع‌رسانی از برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های محیط زیستی دولت، طرح مسایل محیط زیستی کشور، انتقاد از عملکرد دولت و مسئولان، اطلاع‌رسانی در زمینه مسایل زیست محیطی، استفاده از روزنامه‌نگاران متخصص زیست محیطی، اطلاع‌رسانی درباره تخریب محیط زیست و بزرگ‌نمایی نتایج تخریب محیط زیست، آموزش و بسیج انگیزه‌های شهروندان در قابل مسایل زیست محیطی و آموزش از دوران کودکی نقش داشته باشد.

کژکارکردهای رسانه‌ها در طرح مسایل زیست محیطی

پژوهشگران نبود خبرنگار متخصص محیط زیست، سانسور رسانه‌های سنتی، نبود بخش مستقل خبری در زمینه اطلاع‌رسانی محیط زیستی، نبود اعتماد به رسانه‌های رسمی و سنتی و وابستگی رسانه‌ها به منافع تجاری و دولتی را از جمله کژکارکردهای رسانه در طرح مسایل زیست محیطی دانسته‌اندپژوهشگران نبود خبرنگار متخصص محیط زیست، سانسور رسانه‌های سنتی، نبود بخش مستقل خبری در زمینه اطلاع‌رسانی محیط زیستی، نبود اعتماد به رسانه‌های رسمی و سنتی، وابستگی رسانه‌ها به منافع تجاری و دولتی، رویدادمدار بودن رسانه‌ها در پرداخت به مسایل محط زیستی، تبدیل شدن رسانه‌ها به تریبون مسئولت محیط زیستی، استفاده از سبک های قدیمی خبرنویسی، نگاه گزینشی در پرداختن به مسایل محیط زیستی، نبود آموزش خبرنگار محیط زیستی، نبود امنیت شغلی خبرنگاران، رویکرد احساسی رسانه در طرح مسایل زیست محیطی، سیاه‌نمایی و خبررسانی منفی در پرداختن به مسایل زیست محیطی را از کژکارکردهای رسانه در طرح مسایل زیست محیطی می‌دانند.

راهکارها برای بهبود عملکرد رسانه در حوزه محیط زیست

از نظر محققان، تاسیس یک رسانه ویژه مسایل زیست محیطی، نیاز به استقلال رسانه‌ای، نقش بعد شناختی در طرح مسایل محیط زیستی، آموزش روزنامه‌نگار متخصص محیط زیستی، رواج روزنامه‌نگاری توسعه، آزادی بیان رسانه‌ها، مسئول کردن مردم در برابر محیط زیست، اهمیت اعتماد به رسانه و استفاده از کارشناسان و افراد متخصص در رسانه می‌تواند به بهبود عملکرد رسانه‌ها در حوزه محیط زیست کمک کند.

در این میان رسانه‌های نوین با تاکید بر محتوای چند رسانه‌ای در پوشش محیط زیست، استفاده از سبک‌های نوین تولید محتوا، آزادی و عدم سانسور در فضای مجازی برای انتشار مسایل زیست محیطی ، تولید محتوا بر اساس ذائقه مخاطب نیز می‌تواند اثربخش باشد. همچنین در این زمینه حاکمیت و دولت، سازمان های مردم نهاد، مردم و دانشگاه نیز نقش تسیهل کننده دارند و می‌توانند در فراهم سازی شرایط توسعه پایدار نقش میانجی داشته باشند.

جمع‌بندی

آموزش زیست محیطی و انطباق الگوی مصرف جامعه با موازین عقلی و منطقی در راستای منافع ملی تنها از طریق نهادهای رسمی میسر نیست، بلکه وسایل ارتباط جمعی نیز می‌توانند مکمل نهادهای رسمی آموزش باشند. با توجه به اوضاع محیط زیستی کشور لازم است حقایق آن به صورت زنده و شفاف برای درک بیشتر اهمیت حفاظت از محیط زیست اطلاع‌رسانی شود، زیرا هر چه میزان آگاهی‌های مردم از اهمیت حفظ محیط زیست بیشتر شود، در برابر آن خود را بیشتر مسئول می‌دانند و چنین امری در شیوه رفتارهایشان با محیط زیست موثر خواهد بود.

منبع:
سید وحید عقیلی، ندا شفیعی «تبیین سیاست‌های رسانه‌ای ایران در قبال مسایل زیست محیطی از منظر صاحب نظران»، فصلنامه علمی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال ۲۳، شماره ۵۹، پاییز ۱۴۰۱