وضعیت نامساعد ایران در شاخص‌های زیست محیطی

تا مدت‌ها بسیاری بر این باور بودند که مشکلات زیست محیطی مختص جوامع پیشرفته است و کشورهای در حال توسعه به واسطه دوران گذار، با مشکلات اجتماعی و اقتصادی و فناوری و جز آن دست به گریبان‌ هستند. بنابراین، در اولویت بندی برای رویارویی با مشکلات، مسائل زیست محیطی در رده‌های پایین‌تر قرار می‌گرفت.
نتایج بررسی‌های اولیه «اینگلهارت» هم نشان می‌داد توجه به محیط زیست در کشورهای پیشرفته و پست مدرن بیش از جوامع دیگر است. اما پیامدهای مهم و بلند مدت عملکردهای انسانی بر محیط زیست به سرعت در حال آشکارشدن است. امروزه دیگر کسی نمی‌تواند ادعا کند مسائلی مانند گرم شدن زمین، تغییرات آب و هوا، آلودگی هوا، کاهش منابع سوخت فسیلی و تخریب زیست بوم‌های بکر و دست نخورده مختص کشورهای توسعه یافته است.
از طرفی بسیاری از مسائل زیست محیطی ناشی از رفتارهای انسان‌ها با محیط زیست است. این رفتارها نیز تحت تاثیر عوامل مختلف، به ویژه ارزش‌های زیست محیطی، فرهنگی و اجتماعی بروز می‌یابند. به عبارتی ارزش‌های زیست محیطی شامل جهت‌گیری‌های اساسی فرد در زمینه محیط زیست و نشان‌دهنده جهان بینی وی در برابر جهان طبیعی است. پس می‌توان ارزش‌های زیست محیطی را معیاری دانست که به کمک آنها فرد یا گروه یا جامعه امکان می‌یابند اهمیت محط زیست را ارزیابی کنند.

بنابراین در شرایطی که هنور جامعه آگاهی لازم را در ارتباط با مسائل زیست محیطی را فراهم نکرده یا به برساخت مسائل خاصی همسو با اهداف گروهی معین و منافع صاحبان قدرت دست زده، بهره‌برداری مصرفی از طبیعت، بی‌توجهی و تخریب آن ناگزیر خواهد بود.

«الهام عرب پور» در مطالعه‌ای تحت عنوان «بررسی وضعیت شاخص‌های زیست محیطی ایران از منظر جامعه‌شناختی» به این مساله توجه کرده و به این سوال پاسخ داده که با توجه به شاخص‌های مطرح شده در داده‌های پیمایش جهانی ارزش‌ها، مردم ایران تا چه حد نسبت به مسائل زیست محیطی حساسیت دارند و در مورد آینده محیط زیست نگرانند.

در ادامه مختصری از این پژوهش را می‌خوانید:

پژوهش‌ها در خصوص مسائل زیست محیطی چه می‌گویند؟

به طور کلی پژوهش‌های صورت گرفته در کشور، پیرامون مسائل زیست محیطی دو دسته هستند.
گروه اول، پژوهش‌هایی هستند که عوامل اجتماعی موثر بر تعلق مندی یا بی‌تفاوتی نسبت به محیط زیست را بررسی می‌کنند. به طور مثال کلانتری و همکاران (۱۳۹۵) در بررسی عوامل اجتماعی موثر بر تعلق‌مندی نسبت به محیط زیست به این نتیجه رسیدند که متغیرهای عمدتا فرهنگی در رویکرد اثبات گرایی و ساخت مندی اجتماعی قادر به تبیین حدود نیمی از تغییرات احساس تعلق در قبال محیط زیست در میان شهروندان تهرانی هستند.
در پژوهشی دیگر فیروزجائیان و همکاران (۱۳۹۶) نشان دادندبی تفاوتی زیست محیطی تحت تاثیر متغیرهای نگرش زیست محیطی، احساس مسئولیت، دانش زیست محیطی و اثربخشی است و با افزایش این متغیرها بی‌تفاوتی زیست محیطی کاهش می‌یابد.
بی تفاوتی زیست محیطی تحت تاثیر متغیرهای نگرش زیست محیطی، احساس مسئولیت، دانش زیست محیطی و اثربخشی است و با افزایش این متغیرها بی‌تفاوتی زیست محیطی کاهش می‌یابد.

گروه دوم، به مسائل زیست محیطی از منظر مردمی و جامعه‌شناختی تاکید دارند. در این دسته نیز صالحی و همکاران ( ۱۳۹۷) نشان دادند هنوز وضعیت‌های نامطلوب محیط زیستی در ایران، تبدیل به مساله اجتماعی نشده است. زیرا همچنان پیش‌شرط‌های لازم برای تعریف موفق یک برساخت اجتماعی در کشور وجود نداردو به همین دلیل بسیاری از مسائل و مشکلات محیط زیستی نتوانستند تبدیل به یک مساله عمومی و همگانی و به تعبیر دقیق‌تر مساله اجتماعی شوند.

وضعیت ایران بر اساس شاخص‌های جهانی CRI و EPI

شاخص مخاطرات آب و هوای جهانی ۲۰۲۰ (CRI)، آمار تلفات ۱۸۱ کشور از سال ۲۰۱۸ و دوره ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۸ است. این رتبه بندی کشورهایی که بیشترین تاثیر را پذیرفته‌اند نشان می‌دهد و نمرات هر کشور راز رتبه متوسط کشور در چهار مقوله ذیل با وزن‌های ذکر شده ارزیابی می‌کند.
۱- میزان مرگ و میر سالانه از وقایع مرتبط با آب و هوا
۲- مرگ و میر در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر
۳- خسارت کل در برابری قدرت خرید به میلیون دلار آمریکا
۴- خسارت بر واحد تولید ناخالص داخلی به درصد

ایران رتبه ۴۲ را در تلفات در بین تمام کشورهای مدنظر در این پژوهش را دارد. در تلفات در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر، رتبه ۱۱۳ ام و رتبه ۲۲ در میزان خسارت در PPP و در نهایت رتبه ۹۲ را در میزان خسارت بر واحد GDP در بین کشورها دارد.

رتبه ایران در بین ۱۸۱ کشور در CRI یا شاخص مخاطرات آب و هوا، ۷۹ است. کشورهای پورتوریکو با نمره ۶.۶۷، میانمار ۱۰.۳۳ و هائیتی ۱۳.۸۳ به ترتیب رتبه ۱ تا ۳ را دارا هستند

ایران در مجموع میان ۱۸۱ کشور، رتبه ۸۳ را دارد و نمره CRI آن نیز ۷۹ است. کشورهای پورتوریکو با نمره ۶.۶۷، میانمار ۱۰.۳۳ و هائیتی ۱۳.۸۳ به ترتیب رتبه ۱ تا ۳ را دارا هستند و به عنوان آسیب دیده ترین کشورها در این دوره ۲۰ ساله شناخته شده‌اند.

در سال ۲۰۱۸ نیز کشورهای ژاپن با نمره ۵.۵۰، فیلیپین با نمره ۱۱.۱۷ و آلمان ۱۳.۸۳ به ترتیب بیشترین تاثیر و آسیب را دیده‌اند. ایران در بین ۱۸۱ کشور رتبه ۶۰ و نمره ۶۴.۸۳ را به خود اختصاص داده است.
حوادث شدید آب و هوایی به فقیرترین کشورها آسیب بیشتری می‌رساند زیرا این کشورها به ویژه در برابر زیان‌ها و خسارات ناشی از مخاطرات زیست محیطی آسیب پذیرند و ظرفیت مقابله کمتری دارند و ممکن است برای بازسازی و بهبودی نیاز به زمان بیشتری داشته باشند.

شاخص خطر آب و هوا ۲۰۲۰، پانزدهمین نسخه از این تحلیل سالانه است. هدف آن زمینه‌سازی مداوم مباحث مربوط به سیاست‌های آب و هوا به ویژه مذاکرات بین‌المللی در مورد وضعیت آب و هوا، بررسی اثرات دنیای واقعی طی یک سال گذشته و ۲۰ سال گذشته است.
مردم در سراسر جهان با واقعیت تغییرات آب و هوا رو به رو هستند . بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۸ حدود ۴۹۵۰۰۰ نفر در سراسر جهان، جان خود را از دست دادند و بیش از ۱۲۰۰۰ رویداد شدید آب و هوایی موجب خسارات و زیان ۳.۵۴ تریلیون دلار آمریکا در (PPP) شده است.

شاخص بعدی، شاخص عملکرد محیط زیست (EPI) است. ارزیابی وضعیت محیط زیست ایران و سایر کشورها و رده‌بندی جهانی بر اساس این شاخص بین‌المللی صورت می‌گیرد.
جدیدترین گزارش منتشر شده در سال ۲۰۲۲ به موضوعات مدیریت پسماند و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای پرداخته شده که کشورهای دانمارک با نمره ۷۷.۹ ، انگلستان ۷۷.۷ و فنلاند ۷۶.۵ سه کشور برتر در این شاخص هستند. ایران در رده بندی ۲۰۲۲ EPI با کسب رتبه ۱۳۳ و امتیاز ۳۴.۵ نسبت به سال ۲۰۱۸نزول کرده است.
مقدار شاخص EPI از صفر تا ۱۰۰ تعیین شده و امتیاز ۱۰۰ بهترین و صفر بدترین وضعیت محیط زیست است و در بین ۱۸۰ کشور بررسی شده است.

با وجود مشکلات زیست محیطی فراوان در سطح کشور و جهان، هنوز هم بسیاری از افراد این تغییرات زیست محیطی و آب و هوایی را یک مفهوم انتزاعی و ساختگی و حتی بدتر از آن یک تئوری علمی بحث‌انگیز می‌دانند که باید رد شود.

گزارش‌های بین‌المللی در حوزه محیط زیست تغییرات مشاهده شده در آب و هوا و علل و اثرات آن بر روی سیستم‌های طبیعی و انسان را نشان می‌دهد اما هنوز فقدان قطعیت‌های کلیدی در حوزه علمی ما تا به امروز باقی مانده است. در سطح ملی و محلی نیز برخی از کنشگران در حوزه‌های زیست محیطی اقدامات پیشگیرانه انجام می‌دهند در حالی که برخی دیگر هیچ اقدامی نمی‌کنند یا در این زمینه بسیار کم کار هستند.

برای حل مسائل زیست محیطی، اختصاص بودجه در بخش آموزش (مهد کودک، مدارس و دانشگاه) و همچنین شناخت نیازهای جوامع محلی و مخاطرات زیست محیطی هر منطقه و لزوم برنامه‌ریزی با مشارکت و مداخله گروه‌های زیست محیطی ضروری استجمع‌بندی:

برای حل مسائل زیست محیطی کشور تشکیل گروه‌های زیست محیطی از جمله سمن‌ها، جلب مشارکت افراد و ایجاد فرهنگ زیست محیطی پیشنهاد می‌شود.
همچنین لازم است فرایند آگاهی رسانی سمن‌ها به مردم به وسیله دستگاه‌های دولتی نیز پشتیبانی شود. برای اینکه مساله محیط زیستی با موفقیت مورد مناقشه واقع شود باید حتما حامی نهادی وجود داشته باشد که مشروعیت و تداوم آن را تضمین کند.
اختصاص بودجه در بخش آموزش (مهد کودک، مدارس و دانشگاه) و همچنین شناخت نیازهای جوامع محلی و مخاطرات زیست محیطی هر منطقه و لزوم برنامه‌ریزی با مشارکت و مداخله خود اعضا ضروری است. علاوه بر این نیاز به پژوهش‌های گسترده چند سطحی، در حوزه جامعه‌شناسی محیط زیستی در کشورمان وجود دارد.

منبع:

الهام عرب‌پور، «بررسی وضعیت شاخص‌های زیست محیطی ایران از منظر جامعه‌شناختی»، دوفصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی-اقتصادی گروه علوم اجتماعی دانشگاه الزهرا، سال اول، شماره اول، تابستان ۱۴۰۲