ابعاد چالش برانگیز گستردگی میراث فرهنگی اصفهان

به گزارش ایرنا، هفته پاسداشت میراث فرهنگی از ۲۹ اردیبهشت همزمان با روز جهانی موزه در ایران آغاز شده و به همین بهانه در گزارش پیش رو به ابعاد چالش برانگیز گستردگی آثار تاریخی اصفهان و کیفیت حفاظت و نگهداری آن‌ها پرداخته شده است.

به گزارش ایرنا، اصفهان از شمار شهرهایی در ایران محسوب می‌شود که به لحاظ آثار، محوطه‌ها و ابنیه تاریخی غنی است؛ این موضوع شاید در درجه اول به دلیل پایتختی این خطه در سه دوره تاریخی مهم ایران یعنی آل بویه، سلجوقی و صفوی باشد که در آن عمارت‌ها، باغ‌ها، مساجد و سایر اماکن عام المنفعه چون پل‌ها و کاروانسراها شکل گرفت و به واقع هنر معماری در اصفهان در هر دوره‌ای روند تکوین، تغییر و تکامل خود را داشته تا اینکه به دوره صفویه رسیده است، دوره‌ای که معماری و تزیینات وابسته به آن به همراه سایر هنرها به اوج و تارک کمال و جمال خود رسید.

در درجه دوم اما آنچه موجب غنی شدن میراث فرهنگی شهر اصفهان شده، وجود بایسته و شایسته هنر در ذات مردم این خطه است؛ جایی که اندیشه الهام بخش باغ به عنوان دغدغه همیشگی مردمان سرزمین خشکی چون ایران از فرش بر سپهر گنبدخانه‌های با عظمت نشسته یا بر پهنای پارچه‌های زربفت و قلمکار، گلستان خلق کرده است.

به دور از اغراق، اصفهان مردمان هنرمندی دارد که در هر رسته هنری به کمال مطلوب، همت گماشته اند و مکتب خود را خلق کرده‌اند.

در دیاری که شهره به شهرموزه ایران و هر کجایش، جلوه‌گاه هنر معماری و همه هنرهای وابسته به آن است، نگهداری از این خیل بیشمار آثار و ابنیه تاریخی سخت و طاقت‌فرسا خواهد بود، مضاف بر اینکه بودجه‌های نگهداری و حفاظت در بسیاری از موارد کفاف گستردگی و پراکندگی این میراث تاریخی را نمی‌دهد و علاوه بر این، بسیاری از بناها در تملک وزارتخانه میراث فرهنگی نیست و در اختیار بخش خصوصی یا برخی نهادها چون اوقاف و امور خیریه، حوزه علمیه و یا حتی ارگان‌هایی چون آموزش و پرورش است و همین موضوع تا حدی کنترل و نظارت بر نگهداری این ابنیه را سخت‌تر می کند.

از سوی دیگر برخی آثار میراث فرهنگی به خصوص بناهای تاریخی مذهبی، دارای مدیریتی چندگانه هستند و از همین منظر نگهداری، مرمت و حفاظت از این آثار تاریخی که گاهی جزو آثار میراث جهانی هم هستند، دچار چالش می‌شوند.

نمونه بارز اثرات سوء این مدیریت در مسجد «جامع عتیق» یا مسجد «جامع عباسی» به وضوح قابل مشاهده است؛ آثاری که مدیریت آنها در اختیار میراث فرهنگی، سازمان امور مساجد، اوقاف و امور خیریه و یا هیات امنا است و گاهی شرایط نگهداری منظر این آثار تاریخی را هم دچار لکنت است.

بازار بزرگ اصفهان نیز نمونه دیگری از آثار تاریخی این شهر است که با طول هشت کیلومتر یکی از بزرگترین و مهم‌ترین بازارهای تاریخی شهرهای ایران محسوب می شود اما شرایط نگهداری آن به دلیل مدیرت چندگانه اوقاف، شهرداری، هیات امنا و میراث فرهنگی دچار آسیب‌های فراوان و حتی خطرآفرین است.

وجه بارز دیگر شرایط دشوار نگهداری میراث فرهنگی، خانه ها و بافت تاریخی است که برخی از آنها یا در گیر و دار توسعه طرح‌های عمرانی دچار تخریب شده‌اند و یا در اثر رها شدگی و غفلت صاحبان آنها رو به ویرانی رفته‌اند؛ اتفاقی که فعالان میراث فرهنگی دائما نسبت به بغرنج بودن آن در اصفهان هشدار داده‌اند اما تاکنون اقدام شایسته ای در این رابطه صورت نگرفته است گرچه به تازگی «صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی» اقدام به برگزاری مزایده و واگذاری این بناها برای مشارکت بخش خصوصی در حفاظت از این آثار کرده اما به گفته فعالان میراث فرهنگی همچنان این نهادِ زیر مجموعه وزارت میراث فرهنگی در اول راه است و باید هرچه زودتر به جای مزایده بناهای تاریخی مشهور اصفهان چون طبقه دوم میدان نقش جهان به فریاد بناهای تاریخی با شرایط دشوار برسد.

در همین پیوند یک معمار حفاظت‌گر به ایرنا گفت: یکی از مشکلات اصلی در حفاظت از میراث فرهنگی در اصفهان، ساختار سازمان‌های دخیل در امر حفاظت میراث فرهنگی و ابهام در حیطه اختیارات و نقش آنها در این امر است.

امیرحسین دهباشی افزود: از همین رو ایجاد پنجره واحد برای شکل دهی به مدیریت واحد شهری در بافت‌های تاریخی بزرگ‌ترین اقدام مورد نیاز جهت برون رفت از وضع موجود است.

وی اظهار داشت: از سوی دیگر گستردگی نقش دولت در امر حفاظت از مواریث فرهنگی و ناکارآیی تصدی‌گری دولتی در ایجاد یک چتر حفاظتی پایدار بر روی آثار منحصربفرد موجود در ساختار این شهر باعث شده است امر حفاظت به یکی از پرچالش‌ترین موضوعات شهری در اصفهان تبدیل شود.

این معمار حفاظت‌گر معتقد است در جهت برون رفت از وضع موجود باید به سمت تجدید نظر جامع در قوانین و رویکردها و مبانی نظری حکمرانی در این شهر و کاستن حداکثری از نقش دولت در حفاظت از آثار میراث فرهنگی حرکت کرد.

دهباشی افزود: گره زدن حفاظت از مواریث فرهنگی به زندگی روزمره مردم قدمی موثر در جهت کاهش نقش دولت است.

وی تصریح کرد: با پر رنگ‌تر کردن منفعت مادی و معنوی حفاظت از میراث فرهنگی برای مردم باید رویکرد حفاظت از مواریث فرهنگی را تبدیل به یک سبک زندگی اقتصادی و اجتماعی در این شهر کرد.

این فعال میراث فرهنگی گفت: تعریف قوانینی چون معافیت‌های مالیاتی در گروی حفاظت از آثار مندرج در فهرست میراث فرهنگی می تواند نقشی موثری را برای جذب پتانسیل‌های مردم محور در امر حفاظت از میراث فرهنگی بازی کند.

وی افزود: این موضوع در کنار کاستن معنی دار از بروکراسی اداری در حوزه میراث فرهنگی با ایجاد دفاتر تسهیلگری در امر حفاظت از آثار تاریخی می تواند به کاستن از فرایند اداری در امر حفاظت منجر شود.

دهباشی گفت: برای مدیریت نگهداری و حفاظت از خیل آثار میراث فرهنگی و بناهای تاریخی اصفهان باید به سمت ایجاد یک هویت ویژه اجتماعی به نام «شهروند حفاظت‌گر» رفت.

وی تصریح کرد:با تعریف منفعت پایدار و نقشی کارا برای مردم در امر حفاظت از آثار میراث فرهنگی در کنار کاستن از نقش دولت و شفافیت کامل مسئولیت اجتماعی شهروندان در امر حفاظت از مواریث فرهنگی، می‌‎توان به سمت ایجاد یک هویت ویژه ی اجتماعی در این شهر یعنی «شهروند حفاظت‌گر» حرکت کرد.

یک فعال میراث فرهنگی نیز در رابطه با برخی آثار تاریخی اصفهان که در گیر و دار مدیریت چندگانه دچار مشکلات متعدد در حفاظت و نگهداری هستند،به ایرنا گفت: بناهای مذهبی تاریخی از عمده مکان‌هایی هستند که نه تنها در اصفهان بلکه در تمامی شهرهای ایران به دلیل مدیریت چندگانه و اختلاف دیدگاه در میزان بهره‌برداری، دچار مشکلات فرسایشی هستند.

نرگس درخشان در این رابطه افزود: نمونه بارز این مشکل، وضعیت اسفناک «مسجد سید» اصفهان است که با مشکلات متعدد از شیوه نگهداری گرفته تا فرونشست دست و پنجه نرم می‌کند و ریشه مشکل در مدیریت چندگانه این بنای تاریخی است که هیچ کدام از آنها در نگهداری از این اثر شاخص قاجاری نتوانسته‌اند به همگرایی و همراهی درستی برسند.

وی ادامه داد: اگر گریزی به وضعیت مسجد جامع عتیق اصفهان که در فهرست آثار میراث فرهنگی جهان قرار دارد، بزنیم، می بینیم که وضعیت بصری این موزه معماری ایران که قدمت ۱۳۰۰ ساله دارد به دلیل نبود بهره‌ برداری های نه چندان پایبند به اصول استفاده از بناهای تاریخی، چندان شایسته و بایسته نیست و باز باید مدیریت چندگانه و نبود همگرایی در نگهداری یک اثر فاخر تاریخی را آبشخور مشکلات آن دانست.

این فعال میراث فرهنگی گفت: مشکل اساسی اما وضعیت خانه‌های تاریخی اصفهان است که به دلیل نبود آگاهی کافی صاحبان این بناها و همچنین نبود بسته‌های حمایتی درست و درمان برای نگهداری از آنها، دچار تخریب روزافزون هستند.

وی افزود: قدم‌های اولیه صندوق احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی برای مزایده و مشارکت بخش خصوصی جهت حفظ برخی اماکن تاریخی، ارزشمند است اما آنچه در این اقدام‌های اولیه مغفول مانده، خیل بناهای تاریخی به خصوص خانه‌هایی ست که در اولویت احیا و نجات بخشی بوده‌اند که جایی در فهرست مزایده صندوق احیا نداشته‌اند و در مقابل بناهایی به مزایده گذاشته شدند که داری شرایط خوبی بوده‌اند.

درخشان ادامه داد: باید دید صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی در مزایده‌های بعدی خود در اصفهان تا چه اندازه به این موضوع مهم ورود خواهد کرد و راهکار آنها برای نجات خانه‌های تاریخی چیست.

وی گفت: وضعیت نگهداری بافت تاریخی اصفهان در مقابل وضعیت بافت تاریخی شهری چون یزد که به تعریف درست‌تری از حفاظت، تشویق و آگاهی رسانی مردمی جهت نگهداری از خانه‌ها و بافت تاریخی رسیده اند، نگران‌کننده است.

درخشان افزود: خانه‌های تاریخی تخریب می‌شوند و این در حالی است که همین خانه‌ها در شهری به شهرت گردشگری، می‌توانند برای مردم و شهر، فرصت اقتصادی باشند آنچنان که در شهری مثل یزد، مردم در حفظ و تبدیل خانه‌های خود به اقامتگاه‌های بومگردی، فرصت را غنیمت می‌شمارند.

وی گفت: تشویق و ترغیب مردم برای حفظ میراث فرهنگی در شهری که با مشکلات زیست محیطی چون کمبود آب، آلودگی هوا و فرونشست دست و پنجه نرم می ‌کند و ناگزیر باید اقتصادش را بر محور گردشگری تنظیم کند، بسیار اهمیت دارد و مسوولان استانی و همچنین مسوولان میراث فرهنگی باید در این راستا چاره‌اندیشی کنند تا ضمن ایجاد پاسداری از میراث فرهنگی گسترده این شهر، از مواهب آن با ایجاد گردشگری پایدار بهره‌مند شوند.

به گزارش ایرنا، استان اصفهان با بیش از ۲۲ هزار اثر تاریخی (یک هزار و ۹۴۰ اثر ملی و ۱۵ اثر ثبت جهانی) و افزون بر ۶۰۰ خانه تاریخی و جاذبه‌های مختلف طبیعی، فرهنگی، مذهبی و تفریحی در کانون توجه گردشگران قرار دارد.