پسروی خزر، پیشروی چالش‌های زیست‌محیطی/ضرورت همکاری‌های منطقه‌ای

دریای خزر (بزرگ‌ترین دریاچه جهان) با وسعت ۳۷۶،۰۰۰ کیلومتر مربع و خط ساحلی هفت هزار پانصد کیلومتر در شمال کشور قرار دارد و توسط کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان ، جمهوری ترکمنستان و قزاقستان احاطه شده است. سطح آب دریا به طور متوسط حدود ۲۸ متر پایین تر از دریای آزاد است، بنابر این برای ذکر تراز آب از علامت منفی استفاده می شود. همچنین محل زیست ۵۷۵ نوع گیاه و هزار و ۳۳۲ گونه جانوری و محل زیست و رشد مرغوب‌ترین ماهی های جهان به ویژه ماهیان خاویاری است. در دریای خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا نیز زندگی می کند که فک خزری نامیده می‌شود.

اما چند سالی است که کاهش تراز آب دریای خزر یا همانطور که مردم عادی می‌گویند پایین رفتن یا پسروی سطح آب دریا سوالات زیادی را در اذهان مردم عادی و حتی مسئولان ایجاد کرده است. در حالیکه طی دهه‌های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی بالاآمدن آب دریا نیز موجب خسارت‌ها و نگرانی‌های شده بود این بار عقب رفتن آب دریا همان نگرانی‌ها را پدید آورده است.

ایجاد چالش در زیرساخت‌ها، اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی و به گل نشستن زیرساخت‌ها و تاسیسات آبی مستقر در ساحل، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر مانند تالاب ها و خلیج ها افزایش عرصه ساحل، دخل و تصرف انسانی به حریم دریا، برهم خوردن تعادل زیستی در این پهنه و آثار منفی بر آبخوان‌های ساحلی برخی از تبعات عقب‌نشینی است.

سازمان‌های مختلف ملی و منطقه‌ای بر روند تغییرات دریای خزر نظارت دارند که سازمان بنادر و دریانوردی، مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی را شامل می‌شود.

اعضای هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی نیز در این زمینه به طور مستمر تحقیق و بررسی و نتایج آن را در نشریات علمی چاپ کرده و در اختیار محققان قرار می‌دهند. حمید علیزاده لاهیجانی عضو هیات علمی پژوهشگاه که در این زمینه پژوهش‌هایی دارد، در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا ضمن تایید کاهش ۴۵ سانتی‌متری سطح آب دریای خزر در دو سال معتقد است این امر به دلیل کاهش سطح ورودی به این پهنه دریایی و افزایش سطح خروجی آب رخ داده است.

وی البته تاکید دارد این امر موجب مخاطرات زیست‌محیطی برای دریای خزر خواهد شد و حل آن تنها به دست یک کشور ممکن نیست؛ بلکه ۵ کشور دارای ساحل و ۸ کشور حوضه آبریز این دریا باید برای بهبود وضعیت فعلی همکاری کنند.

دکتر حمید علیزاده لاهیجانی در این گفت‌وگو اظهار داشت: یکی از مهمترین دلایل تغییر تراز آب دریای خزر به دلیل نبود تعادل بین آب ورودی به دریا و آب خروجی از دریا است. آب ورودی به دریا بیشتر از رودخانه‌ها، بارش روی دریا و آب زیرزمینی تامین می‌شود.

حدود ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر می‌ریزد که از بین آنها ولگا، اورال، ترک، سولاک، سفیدرود، کورا و سمور در زمره رودخانه‌های بزرگ محسوب می‌شوند. ولگا به‌تنهایی حدود ۸۵ درصد آبدهی رودخانه‌ را تامین می‌کند.

وی افزود: خروج آب از دریای خزر از طریق تبخیر از سطح دریا و خلیج های حاشیه آن انجام می‌شود. هنگامی که تبخیر بیشتر از آب ورودی به دریا باشد، تراز آب دریای خزر پایین می‌آید و هنگامی که آب ورودی به ویژه رود ولگا به خزر بیشتر شود، تراز آب بالا می‌آید.

استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی ادامه داد: روی همه رودخانه‌های بزرگ ورودی به دریای خزر سد ساخته شده است. حجم مفید همه سدها اکنون برابر با ۱۰۰ کیلومتر مکعب است؛ از این مقدار ۸۰ کیلومتر مکعب مربوط به ولگاست. آب برای کشاورزی، شرب و صنعت از سدها تامین می‌شود. مصرف کل آب در حوضه آبریز خزر حدود ۴۳ کیلومتر مکعب در سال است که ۴۲ درصد آن در حوضه ولگا و حدود ۵۰ درصد آب مصرفی سالانه در خزر جنوبی جمهوری آذربایجان، ایران، ترکیه، گرجستان، ارمنستان و ترکمنستان مصرف می‌شود.

نوسان ۳ متری تراز آب دریای خزر طی ۱۵۰ سال

به گفته علیزاده بر اساس اندازه‌گیری‌های دستگاهی تراز آب یا خط آب با ساحل دریای خزر از سال ۱۸۸۰ میلادی تاکنون حدود ۳ متر نوسان داشته است. برای ۳ متر تغییر تراز آب (از منفی ۲۶ به منفی ۲۹؛ یعنی تراز آب دریای خزر در مقایسه با دریاهای آزاد از ۲۶ تا ۲۹ متر کمتر است)، حدود هزار و ۳۵۰ کیلومتر مکعب آب از دریا خارج شده که آب ورودی عمدتا از ولگا، رودخانه‌های دیگر و بارش روی دریا نتوانسته آن را جبران کند. همچنین برای کاهش حدود دو متری تراز آب در سال های اخیر حدود ۹۵۰ کیلومتر مکعب آب از دریا از طریق تبخیر سطحی خارج شده که آب ورودی باز هم نتوانسته آن را جبران کند.

در بین دو کاهش تراز آب دریای خزر؛ یعنی کاهش تراز یکبار در دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی و کاهش فعلی تراز آب از سال ۱۹۹۶میلادی به بعد (۱۳۷۵) طی دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ تراز آب دریای خزر افزایش یافت که در این دوره حدود ۱۰۰۰ کیلومتر مکعب آب اضافی نسبت به تبخیر وارد دریای خزر شد.

استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی خاطر نشان کرد: مقایسه حجم مفید سدها، حجم آب مصرفی سالانه با تغییر حجم آب دریای خزر طی کاهش و افزایش تراز آب نشان می‌دهد سدهای ساخته شده روی رودخانه ها نمی‌تواند نوسان تراز آب خزر را کنترل کند. اما تغییر رژیم آبدهی رودخانه‌ای؛ یعنی میزان آب رودخانه‌ها و زمان وارد شدن آب آنها به دریا، همچنین مصرف زیاد آب رودخانه‌ای در سواحل غربی و جنوبی دریای خزر سبب تخریب زیستگاه‌های رودخانه‌ای و مانع از تکثیر طبیعی بسیاری ماهیان شده است.


کاهش ۴۵ سانتی تراز آب در ۲ سال
وی در پاسخ به سوالی در مورد وضعیت تراز آب دریای خزر در سال جاری گفت: میانگین تراز آب دریای خزر در سال ۲۰۲۲ به ۲۸/۷۰- رسید و در پایان سال ۲۰۲۳ باز هم کاهش یافت و به ۲۸/۹۹ - رسید که به معنی کاهش حدود ۳۰ سانتیمتر طی یک سال است. آبدهی رود ولگا در بالادست دلتا به طور متوسط ۲۳۸ کیلومتر مکعب در سال (۲۳۸ میلیارد مترمکعب در سال) است. در سال ۲۰۲۲ آبدهی رودخانه ولگا ۲۱۲ کیلومتر مکعب بود و در سال ۲۰۲۳ به ۲۰۷/۵ کیلومتر مکعب کاهش یافت.

علیزاده ادامه داد: آبدهی ولگا در چهار ماه اول سال شبیه آبدهی دوره مشابه در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ است. بنابر پیش‌بینی سازمان هیدرومتئولوژی (آب‌ هواشناسی) روسیه انتظار می‌رود تراز آب در سال جاری نیز کاهش یابد. بر این اساس، میزان کاهش تراز آب در پایان سال جاری ۱۵ سانتیمتر خواهد بود و در نتیجه تا پایان سال تراز آب دریای خزر در ۲۰۲۴ حدود ۴۵ سانتی‌متر نسبت به دو سال پیش کاهش خواهد یافت. همزمان، گرمایش جهانی و افزایش دمای سطحی آب دریای خزر و تغییر رژیم باد روی دریا، کاهش تراز آب دریای خزر را سرعت بخشیده است.

اثر کاهش تراز آب بر تالاب‌های خرز

وی در ادامه به اثر کاهش تراز آب بر زیست‌بوم خزر پرداخت و اظهار داشت: انتظار می‌رود در سال جاری کاهش عمق و مساحت تالاب‌های ساحلی ادامه یابد. خشک شدن تالاب های ساحلی به‌ویژه تالاب‌های ثبت شده در کنوانسیون رامسر در ساحل ایران بسیار مشخص‌تر است. تالاب‌های ساحلی ایران عمدتا کوچک و با مناطق مسکونی و کشاورزی محاصره شده است. فعالیت‌های انسانی در پیرامون تالاب و در بالادست باعث ورود مواد مغذی به تالاب‌ها شده که به تبع آن باعث رشد فزاینده گیاهان تالابی و افزایش بار آلی و به تله افتادن رسوبات و کاهش عمق تالاب می‌شود. همچنین فرسایش بیشتر حوضه آبریز با کاهش پوشش جنگلی باعث ورود بیشتر رسوبات به تالاب‌ها و سبب کاهش عمق آنها می‌شود.

به گفته علیزاده در سال‌های اخیر به دلیل گرمایش هوا و کاهش یخبندان چرخه عمودی آب در دریا کاهش یافته است. چرخه عمودی سبب رساندن اکسیژن به آب‌های عمیق می‌شود. اندازه گیری‌های اخیر، اکسیژن‌رسانی به آب‌های عمیق را نشان نمی‌دهد. از این رو با افزایش مقدار مواد آلی در بستر و کاهش اکسیژن در این مناطق، تجزیه مواد آلی در شرایط بی‌هوازی انجام می گیرد که سبب تولید سولفید هیدروژن می‌شود. در این شرایط دریای خزر در بخش‌های عمیق به محیطی تقریبا مرده تبدیل شده و پیامد آن سخت شدن شرایط اکولوژیک (زیستی) برای بسیاری از آبزیان خواهد بود.

وی در پایان تاکید کرد: دریای خزر حوضه مشترک بین پنج کشور ساحلی است و حوضه آبریز آن در هشت کشور قرار دارد. به دلیل گرمایش جهانی و تغییر اقلیم این دریا به‌شدت تحت فشار محیطی است. از این رو در همکاری منطقه‌ای پنج کشور ساحلی و سه کشور دیگر؛ ترکیه، ارمنستان و گرجستان که در حوضه آبریز آن قرار دارند باید ترتیباتی برای مدیریت مصرف آب و مدیریت کاهش آلاینده‌ها انجام دهند.

علیزاده گفت: همچنین کشورهای ساحلی باید به صید پایدار در دریا و رودخانه متعهد باشند و مانع از صید قاچاق و خارج از فصل شوند. بسیاری ماهیان دریای خزر برای تخم‌ریزی به رودخانه‌ها مهاجرت می کنند. از این رو برقراری آبدهی مناسب در رودخانه‌ها و شرایط ایمن در فصل تخم‌ریزی ماهیان به بهبود شرایط اکولوژیک دریا کمک می‌کند.

علاقه‌مندان برای مطالعه بیشتر در این خصوص به مقالات ذیل مراجعه کنند؛

Bulletin of the Hydrometeorological Center of Russia No. ۳۶ dated ۰۴/۱۹/۲۰۲۴

Lahijani, H., Peygham Ghaffari, Suzanne A.G. Leroy, Abdolmajid Naderi Beni, Evgeniy V. Yakushev, Behrooz Abtahi, Abolfazl Saleh, Milad Behravesh, ۲۰۲۴. A note on the silent decline of the Caspian environment,Marine Pollution Bulletin,Volume ۲۰۵,۱۱۶۵۵۱,

https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.marpolbul.۲۰۲۴.۱۱۶۵۵۱.

Lahijani, H., S.A.G. Leroy, K. Arpe, J.-F. Crétaux, Caspian Sea level changes during instrumental period, its impact and forecast: A review, Earth-Science Reviews,Volume ۲۴۱, ۲۰۲۳,۱۰۴۴۲۸,https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.earscirev.۲۰۲۳.۱۰۴۴۲۸.

Lahijani, H., Jafar Azizpour, Klaus Arpe, Behrooz Abtahi, Reza Rahnama, Parvin Ghafarian, Mohammad Ali Hamzeh, Ali Hamzehpour, Mohammadreza Mohammadpour Penchah, Seyed Masoud Mahmoudof, Tracking of sea level impact on Caspian Ramsar sites and potential restoration of the Gorgan Bay on the southeast Caspian coast, Science of The Total Environment, Volume ۸۵۷, Part ۱,۲۰۲۳,۱۵۸۸۳۳, https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.scitotenv.۲۰۲۲.۱۵۸۸۳۳.