گروه جامعه ایرنا - خاک نقش متعددی در محیط‌زیست و زندگی بشر دارد، خدمات اکوسیستمی زیادی به خاک وابسته است اما شاید مهمترین نقشی که می توان به خاک نسبت داد تضمین کننده تهیه غذای سالم و امنیت غذایی است، بنابراین با توجه به رشد جمعیتی و نیاز به غذاهای سالم، اهمیت حفظ خاک چند برابر می شود، این در حالیست که منابع خاک در ایران به ویژه منابع خاک قابل کشاورزی که توان تولید غذا داشته باشد، بسیار محدود است؛ در واقع کمتر از ۱۰ درصد مساحت ایران قابل کشت است و بخش وسیعی از آن دارای محدودیت‌های زیادی است.
متوسط سرانه اراضی قابل کشت دنیا بالای ۲ دهم درصد است اما در ایران کمتر از ۲ دهم و شاید حدود ۱۶ یا ۱۸ صدم درصد باشد؛ یعنی به ازای هر نفر ۱۶ صدم هکتار اراضی قابل کشت وجود دارد که همین میزان هم محدودیت‌های زیادی دارد، این در حالیست که ایران در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده و سطح بسیار زیادی از خاک‌ها شوری دارند و قلیایی هستند همچنین بسیاری از خاک‌ها در کوهستان‌ها سنگ ریزه دارند، خاک بسیاری از نقاط هم کم عمق است؛ بنابراین منابع خاک با توجه به وسعت کشور به نسبت متوسط جهانی بسیار کم است و همین میزان هم دارای محدویت‌های زیادی است که قابل کشت نیست.
به طور متوسط در دنیا هزار سال طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک تولید شود اما سرعت تولید خاک در کشور ما بسیار پایین است، بررسی ها نشان می دهد در ایران تولید یک سانتیمتر خاک البته تحت تاثیر شرایط اقلیمی، رطوبت و شیب، به جز در باریکه شمال کشور خیلی مناسب نیست؛ بنابراین حدس زده می‌شود سرعت خاک سازی سالانه کمتر از نیم تن در هکتار و به روایتی ۲ دهم تن در هکتار است، این در حالیست که سالانه بیش از ۵ تا ۶ تن خاک را بر اثر فرسایش از دست می‌دهیم چون میزان فرسایش خاک در کشور نسبت به استاندارد جهانی بیداد می کند.
مراقبت از خاک با سنجش، پایش و مدیریت
این شرایط فقط مختص ایران نیست بلکه دنیا هم در زمینه خاک با چالش های زیادی مواجه است، از این رو اتحادیه جهانی علوم خاک در سال ۲۰۰۲ با هدف اهمیت دادن به حفظ خاک و جلوگیری از تخریب و نابودی آن ۵ دسامبر را به عنوان روز جهانی خاک نامگذاری کرد و در سال ۲۰۲۴ هم با تایید سازمان فائو این روز به صورت رسمی به عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شد و بعد از آن با توجه به نیاز و چالش خاک، شعاری برای این روز در نظر گرفته می شود که شعار امسال مراقبت از خاک با سنجش، پایش و مدیریت تعیین شده است.
مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: حفاظت از خاک در اصل پنجاهم قانون اساسی که مهمترین اصل قانون اساسی است، آمده است، در راس تمام اینها بیانات مقام معظم رهبری درباره اهمیت خاک است که سال ۱۳۹۳ گفتند مساله خاک از مساله آب مهمتر است، مشکل آب را داریم و مشکل بزرگی است، برای تهیه آب راه های فراوانی وجود دارد اما برای تهیه خاک حاصلخیز راهی وجود ندارد.
لادن رضی کردمحله افزود: در سطح جهانی هم با توجه به اهمیتی که خاک دارد به عنوان یکی از مهمترین اجزای طبیعت، اتحادیه جهانی علوم خاک در سال ۲۰۰۲ با هدف اهمیت دادن به حفظ خاک و جلوگیری از تخریب و نابودی آن روز ۵ دسامبر را به عنوان روز جهانی خاک نامید و با تایید فائو در سال ۲۰۱۴ این روز به صورت رسمی به عنوان روز جهانی خاک تعیین شد، در ادامه برای اینکه بخواهند اهمیت خاک را برجسته کنند سال ۲۰۱۵ را سال جهانی خاک عنوان کردند و بعد از آن هر سال در ۵ دسامبر تمام کشورهای دنیا این روز را گرامی می دارند.
خاک سالم تضمین کننده امنیت غذایی
وی اظهار داشت: خاک نقش های متعددی در محیط زیست دارد اما شاید مهمترین نقش آن تضمین کننده تهیه غذای سالم و امنیت غذایی است، البته خاک برای این کارکرد باید سالم باشد، فائو در گزارشی اعلام کرد اگر نرخ رشد فعلی جمعیت را داشته باشیم تا سال ۲۰۳۰ جمعیت جهان به ۸.۶ میلیارد نفر می رسد و برای تامین نیاز این جمعیت از لحاظ غذایی، باید حفاظت از منابع طبیعی و تنوع زیستی و راس آنها حفاظت از خاک را داشته باشیم.
رضی کرد محله ادامه داد: همچنین فائو در این گزارش اعلام کرد تاکنون ۳۰ درصد خشکی های زمین تخریب شدند و این تخریب روی حداقل ۲.۳ میلیارد نفر از جمعیت زمین تاثیر منفی گذاشته است، اینکه ۹۵ درصد از غذای مصرفی ما به صورت مستقیم و غیر مستقیم از خاک تامین می شود نشاندهنده این است که باید خاک سالم داشته باشیم، خاک سالم یعنی خاکی که هیچ نوع آلودگی در آن نباشد و تخریب هم نشود.
وی درباره نحوه مراقبت از خاک گفت: گام اول باید خاک را نسبت به انواع آلودگی ها رصد کنیم که همان در راستای شعار امسال است، در واقع برای مراقبت از خاک باید پایش و اندازه گیری خاک را به طور مرتب داشته باشیم، برای اینکه بتوانیم آنالیزهای خاک را انجام دهیم باید نمونه برداری صورت گیرد تا مشخص شود که آیا خاک آلوده است یا خیر، وقتی که خاک به انواع آلودگی ها مانند فلزات سنگین و سایر مواد شیمیایی آلوده می شود، گیاهی که در آن خاک رشد می کند هم آلوده خواهد بود، در واقع وقتی گیاه در چنین خاکی رشد می کند امکان انتقال این آلودگی ها از خاک به گیاه وجود دارد بنابراین امکان تولید غذای سالم را دچار مخاطره می کند.
تاکید قانون حفاظت از خاک بر شناسایی صنایع آلاینده
مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست افزود: اینکه بتوانیم خاک های آلوده و منابع آلاینده را شناسایی کنیم از مواردی است که در قانون حفاظت از خاک به طور ویژه به آن توجه شده است، البته با اولویت اینکه باید پیشگیری داشته باشیم، ضوابط، مقررات حدود و مجاز و خط مشی های مختلفی برای این قانون تدوین، تصویب و ابلاغ شده است، بر اساس ماده ۲ قانون حفاظت از خاک، موضوع مربوط به خط مشی های مدیریت، حفاظت و بهره برداری پایدار از خاک کشور بود که با همکاری ۲ دستگاه وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست انجام و ابلاغ شد، یکی از موضوعاتی که در آن دیده شد جلوگیری از آلودگی خاک، احیا و بازسازی منابع خاک های آسیب دیده است.
وی اظهار داشت: در این راستا برای اینکه بتوانیم مراقبت و پایش خاک را داشته باشیم؛ نمونه برداری ها و آنالیزها توسط ادارات کل محیط زیست انجام می شود، در این روند یک سری راهنمای عمومی اقدام در خصوص نمونه برداری ها و پایش ها وجود دارد که تمام آنها تدوین و تصویب شده است، همچنین بحث خوداظهاری نیز مطرح است که توسط واحدها انجام می شود، این خوداظهاری هم در ماده ۱۸ قانون حفاظت از خاک آمده و تاکید کرده که به منظور کاهش آلایندگی تمام واحدهای بزرگ تولیدی، صنعتی، عمرانی، خدماتی و زیربنایی موظفند نسبت به پایش آلودگی خاک اقدام و آنرا در چارچوب خوداظهاری پایش محیط زیست به سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کنند، نام واحد مستنکف هم در لیست واحدهای آلاینده قرار می گیرد.
وی ادامه داد: این آیین نامه به تمام واحدها ابلاغ شده و آنها موظفند آنالیز و خوداظهاری خود را انجام دهند و داده ها را ثبت کنند، در نهایت با حدود مجاز آلودگی خاک و آلاینده های ورودی سنجیده می شوند که اگر آلودگی ها بیش از حد مجاز باشد آن واحد آلاینده است و اخطاریه برای آن صادر می شود و باید در مرحله بازسازی خاک قرار گیرد و بر اساس ماده ۱۵ قانون حفاظت از خاک نسبت به رفع منابع آلودگی، بازسازی و جبران خسارت اقدام کند که در واقع همان شعار امسال روز جهانی خاک یعنی " مراقبت از خاک با سنجش، پایش و مدیریت" است.
واحدهای آلاینده مشمول پرداخت عوارض آلایندگی
رضی کرد محله با تاکید بر اینکه تمام واحدهای آلاینده شناسایی شده مشمول عوارض آلایندگی می شوند گفت: در سه ماهه اول ۱۴۰۳، از ۲۳۴ پایش و شناسایی صنایع از لحاظ آلودگی خاک که انجام دادیم ۱۵۸ مورد آلوده کننده بودند که ۲۶ مورد آن به مراجع قضایی معرفی شدند، برای بقیه هم اخطار صادر شد و در فرایند بازسازی و رفع آلودگی هستند، اینها دیگر در فهرست واحدهای آلاینده وارد نمی شوند چون اقدامات خود را در راستای رفع منشا آلودگی انجام می دهند، واحدهای مستنکف که بازسازی خاک و رفع آلودگی را انجام نمی دهند در فهرست واحدهای آلاینده قرار می گیرند.
وی درباره واحدهای مستنکف توضیح داد: مستنکف واحدهایی هستند که سازمان محیط زیست به آنها اخطار می دهد که باید منشا آلودگی خود را رفع و بازسازی خاک را انجام دهند اما استنکاف نمی کنند از این رو در فهرست واحدهای آلاینده قرار می گیرند، یک سری واحدهایی هم هستند که از سازمان درخواست مهلت می کنند تا منشا آلودگی را رفع و خاک آلوده شده را بازسازی کنند که بعد از پایان مهلت مورد بازرسی قرار می گیرند، اگر آلودگی را رفع کرده باشند دیگر در فهرست آلاینده ها قرار نمی گیرند اما وقتی اخطار می گیرند اما توجه نمی کند در فهرست آلاینده ها قرار می گیرند.
وی در پاسخ به اینکه در روند پایش بیشترین منبع آلایندگی چیست گفت: در روند پایش، کاربری ها و خروجی های مختلف را مشخص کردیم، اما بیشترین خروجی که در بحث آلودگی خاک نقش داشت انواع فاضلاب های صنعتی، شهری، روستایی و کشاورزی است.
مدیریت آب و خاک در هم تنیده است
رضی کرد محله درباره استفاده از پساب در کشاورزی و صنعت افزود: امروزه بحران آب چالشی جهانی است که راهکار آن در دنیا این است که برای مدیریت منابع آبی و آبیاری اراضی از فاضلاب استفاده شود، اما مساله این است که فاضلاب باید به حدود مجاز استانداردها رسیده باشد، در برنامه هفتم پیشرفت هم آمده که باید این فاضلاب ها به حدود مجاز، استاندارد، شاخص های محیط زیستی و سلامت برسند بعد از آن مورد استفاده قرار گیرند، در ماده ۱۹ آیین نامه اجرایی قانون حفاظت از خاک آمده که استفاده از فاضلاب خام که منجر به آلودگی و تخریب خاک می شود ممنوع است، اما فاضلاب باید تصفیه شود و به حدود مجاز و استانداردها برسد و بعد در اراضی کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد.
وی ادامه داد: به علت بحران آب، در بخش صنعت آن چیزی که در دنیا ملاک عمل است بازچرخانی فاضلاب است، در کشور ما هم طبق برنامه هفتم پیشرفت نباید به صنایع آب داده شود بلکه باید از پساب استفاده کنند، صنایع باید خودشان فاضلاب و پساب را تصفیه کنند و سپس به کار ببرند بعد از آن دوباره بازچرخانی را انجام دهند، بنابراین فاضلاب خودش منبعی است که می توان با آن بحران آب را مدیریت کرد.
مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: در واقع مدیریت خاک و آب یک مدیریت به هم تنیده است، در دنیا برای مدیریت منابع آب از خاک استفاده می کنند چون خاک قدرت نگهداری بالایی دارد، خاک های کشور ما هم تنوع بسیار بالایی دارد، وقتی خاک تخریب می شود دیگر قدرت نگهداری و نفوذ خود را از دست می دهد و هر بارشی تبدیل به سیلاب می شود باید با استفاده از از فرایندهای پخش سیلاب، قدرت نفوذ آب را زیاد کنیم به جای اینکه سیل به بلا تبدیل شود می توانیم آنرا به یک موهبت تبدیل کنیم، اگر بتوانیم پخش سیلاب را انجام دهیم و قدرت نفوذ آب را در خاک افزایش دهیم به جای اینکه سیلاب راه بیفتد آب در خاک نفوذ می کند که در این صورت هم منابع زیر زمینی تغذیه می شود هم خاک که مرطوب می شود قدرت حاصلخیزی آن بالاتر می رود و باروری خاک هم افزایش می یابد.
وی گفت: دراین میان باید از آبهای نامتعارف هم استفاده کنیم که در این زمینه هم در خط مشی های حفاظت و مدیریت بهره برداری پایدار خاک و هم در برنامه هفتم پیشرفت آمده که باید آبهای نامتعارف به حدود مجاز و استاندارد برسند بعد در اراضی و صنایع مورد استفاده قرار گیرند.
نظر شما