آیه خبر برای خبرنگاران

اگر گوشی یک خبرنگار به دستتان افتاد و تعداد مخاطبان سر به فلک کشیده را در آن دیدید، تعجب نکنید. معمولا هر خبرنگاری صدها و گاهی هزاران شماره تلفن از این و آن دارد و برخی تا چند هزار مخاطب دارند. همین خبرنگاران هر وقت به دنبال شماره تلفن کسی باشند، به کمک گروه های خبری در شبکه های اجتماعی به سرعت، تلفن موردنظر را پیدا می کنند. امروز که به نام روز خبرنگار است، سیل پیام های تبریک به گوشی های خبرنگاران سرازیر می شود و در چنین روزی است که مخاطبان با فرستادن پیام و پیامک، خبرنگاران را شرمنده لطف خود می کنند.

برخی از صدها مخاطب بنده نیز از دیروز پیام دادند و روز خبرنگار را تبریک گفتند و من هم بعد از سلام و تشکر یک سوال مطرح کردم تا میزان آگاهی این دسته از مخاطبانم را درباره یک آیه از قرآن به نام آیه نباء بدانم. نباء به معنای خبر است و این کلمه در قرآن گاهی به سرنوشت مؤمنان و کافران، توحید و یگانگی خدا، نبوت حضرت محمد (ص)، ولایت و امامت و نیز به قرآن تعبیر و تفسیر شده است اما در آیه نباء، منظور همان مفهومی است که در عرف به آن خبر می گویند. راغب اصفهانی می گوید نباء به خبر مهم و دارای فایده و مفید علم یا ظن غالب گفته می‌شود.

تعدادی از مخاطبانی که پیام را دریافت کرده بودند، اظهار بی اطلاعی از چنین آیه ای کردند؛ چند نفر از آیات ابتدایی سوره نباء یاد کردند که می فرماید عم یتسائلون عن النباء العظیم. وقتی یک فعال قرآنی با پاسخ منفی روبرو شد، به شوخی گفت در این آیه آمده است نباء عظیم یعنی خبر بزرگ و در جایی دیگر از قرآن به این صراحت نیامده است. یکی دیگر از مخاطبان آیه ۲۷ سوره مائده را ذکر کرد که درباره داستان هابیل و قابیل است و ابتدای آن آمده است و اتل علیهم نباء ابنی آدم بالحق... یعنی ای پیامبر خبر و داستان دو فرزند آدم را برای آنان بگو. یکی از مخاطبان هم که امسال از سفر حج برگشته،به آیه ششم سوره حجرات اشاره کرد و گفت که این آیه یک بحث فقهی مفصل هم دارد و به موضوع حجیت خبر واحد مربوط می شود که احسنتی به آخرین پاسخ گفتم.

آیه نباء در آیه ششم سوره حجرات آمده و داستان از این قرار است که پیامبر اکرم (ص‏) ولید بن عقبه را برای جمع ‏آوری زکات از قبیله بنی المصطلق اعزام کرد و هنگامی که اهل قبیله با خبر شدند که نماینده رسول خدا (ص‏) می ‏آید با خوشحالی به استقبال او رفتند ولی از آنجا که میان آنها و ولید در زمان جاهلیت، خصومت شدیدی وجود داشت، ولید تصور کرد آنها به قصد کشتنش آمده ‏اند. به همین دلیل خدمت پیامبر (ص) برگشت و بی آنکه تحقیقی در مورد این گمان خود کرده باشد، عرض کرد آنها از پرداخت زکات خودداری کردند و چون خودداری از پرداخت زکات یک نوع قیام بر ضد حکومت اسلامی تلقی می ‏شد، بنابر این مدعی بود آنها مرتد شده ‏اند!. پیامبر (ص) خشمگین شد و تصمیم گرفت با آنها پیکار کند که این آیه نازل شد و به مسلمانان دستور داد که هرگاه فاسقی خبری آورد درباره آن تحقیق کنند.

به گفته علامه طباطبایی، در این آیه،‌ خداوند اصل عقلایی در عمل به اخبار را امضا و تأیید کرده است. هنگامی که عقلا خبری را می‌شنوند، به آن عمل می‌کنند مگر در خصوص خبر افراد فاسق که تحقیق و بررسی می‌کنند. خداوند این اصل را تأیید کرده و دستور داده اگر فاسقی خبری آورد، باید درباره آن تحقیق و بررسی کرد تا به حقیقت و راست و دروغ آن آگاه شد تا مبادا بدون جهت بر سر قومی تاخته و بعدا پشیمانی به بار آورد. این آیه در حقیقت خبر فاسق را بی‌اعتبار شمرده است. در علم اصول فقه، از این آیه در بحث حجیت خبر واحد بحث می کنند.

حجت الاسلام محسن قرائتی هنگام بیان نکاتی درباره رسالت خبرنگاران به همین آیه اشاره کرد و گفت: خبرنگاران باید تحقیق کنند. سخنی که از هر جایی شنیده می شود، باید با تحقیق باشد. سخن عادل و فاسق هر دو باید با تحقیق نشر پیدا کند. چرا که سخن عادل نیز می تواند از روی تسامح گفته شود.

اگر خبرنگاران تا چند سال پیش برای انتشار خبر با رعایت نکاتی همچون دقت، سرعت و صحت به دنبال منابعی بودند که مو لای درز خبرشان نرود، امروز با گسترش فضای مجازی، دیپ فیک، هوش مصنوعی و دیگر فناوری های جدید، تشخیص خبر درست و غلط بسیار مشکل شده و کسانی که در فضای مجازی به دنبال اخبار و اطلاعات دقیق می گردند، باید بیش از گذشته دقت کنند تا مبادا اخبار نادرست و شایعات را منتشر کنند و مشمول این آیه قرار گیرند.

آقای قرائتی معتقد است اولین حق مردم در فضای مجازی این است که مطالب و اخبار به شکل صحیح و مستند در اختیار آنان قرار گیرد، نه براساس حدس و گمان، توهین و تهمت یا شایعه و برداشت شخصی و اگر گاهی وقت‌ها می‌گویند در همه‌ سایت‌ها آمده است، باید توجه کنیم که ممکن است همه‌ سایت‌ها اشتباه کرده باشند. وی با اشاره به قسمت آخر آیه نباء تاکید دارد که باید مواظب بود به افراد بی‌گناه آسیبی نرسد و با آبروی اشخاص بازی نشود. مثلا در برخی سایت‌ها شاهد تصاویر و فیلم‌هایی از افراد معروف و غیرمعروف هستیم که بدون در نظر گرفتن حریم خصوصی و شخصی افراد دست به دست می‌شود و قرآن می‌فرماید «أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ» مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید!