قاره آفریقا از نظر وسعت، دومین قاره دنیاست. ۵۴ کشور آفریقا، مستقل و به رسمیت شناخته شده‌اند؛ بزرگترین کشور آفریقا از نظر مساحت الجزایر و بزرگترین کشور از نظر جمعیت، نیجریه است. برای هزاران سال، اقتصاد قاره آفریقا متنوع بوده و توسط مسیرهای تجاری گسترده‌ای که بین شهرها و پادشاهی‌ها ایجاد شده، هدایت می‌شود.
در طول تاریخ، بزرگترین عامل پیشرفت و پویایی اقتصاد، راه‌های تجاری بود. در آفریقا برخی از مسیرهای تجاری این قاره از طریق زمین‌ها بوده، برخی از آنها نیز در مسیر رودخانه‌ها و برخی دیگر در اطراف شهرهای بندری توسعه‌یافته‌اند. امپراتوری‌های بزرگ آفریقایی نیز به دلیل شبکه‌های تجاری خود ثروتمند شده‌اند؛ به‌عنوان‌مثال مصر باستان، نوبیا، مالی، اشانتی، امپراتوری اویو و کارتاژ باستان.
۹ درصد نفت خام، بیش از ۸ درصد گاز طبیعی و ۱۱ تا ۴۵ درصد مواد معدنی استراتژیک جهان در قاره آفریقاست و بالاترین سود سرمایه‌گذاری در ۱۰ سال گذشته متعلق به این قاره بوده استپایه‌های اقتصاد قاره آفریقا متشکل از تجارت، صنعت، کشاورزی و منابع انسانی است؛ آفریقا و به ویژه ثروت‌های آن، توجه جهانی را در سده‌های گذشته و در هزاره سوم به خود جلب کرده است. در سده نوزدهم، آفریقا به دلیل منابع، ثروت‌ها و امکانات بالقوه و بالفعلی که داشت اسیر استعمار شد. در سده بیستم، نهضت‌های آزادی‌خواه برای استقلال سرزمین‌های آفریقایی به مبارزه برخاستند و به استقلال دست یافتند اما به دلایل مختلف ضمن کسب استقلال سیاسی، از نظر اقتصادی، بیشتر آنها به وضعیت مناسبی نرسیدند و حتی بعضی از کشورهای آفریقایی وابسته باقی ماندند.
با وجود مشکلات در آفریقا مانند آب‌وهوا، قبیله‌گرایی، استعمار، جنگ سرد و استعمار نو، در دهه‌های اخیر توسعه اقتصاد قاره آفریقا به‌دلیل داشتن جمعیت جوان، آن را به یک بازار اقتصادی مهم تبدیل کرده است.
گروه مشاوره مدیریت «بوستون» (The Boston Consulting Group) از مؤثرترین مؤسسه‌های مشاوره استراتژی تجاری در جهان، در تحلیلی چشم‌انداز «آفریقا تا ۲۰۵۰» را روشن و در مسیر توسعه چشمگیر ترسیم کرده است.
بوستون معتقد است قاره آفریقا ۶ ابر رویداد مهم را پیشرو دارد:
۱. جمعیت آفریقا رو به جوانی می‌رود
۲. شهرهای آفریقا شلوغ‌تر می‌شود
۳. این قاره در برابر تغییرات اقلیمی آسیب‌پذیر خواهد بود
۴. آفریقا به سرعت در حال حرکت به سمت فناوری دیجیتال است
۵. منطقه در برابر همکاری‌های میان‌قاره‌ای پذیراتر خواهد بود
۶. آفریقا به منبع فعال‌تری از نوآوری و کارآفرینی تبدیل خواهد شد
۱۳ درصد جمعیت جهان در این قاره ساکنند. جمعیت قاره آفریقا در میان همه قاره‌ها جوان‌ترین محسوب می‌شودجمعیت
براساس گزارش توسعه انسانی سازمان ملل، مردم، ثروت واقعی کشور را تشکیل می‌دهند و «جمعیت» مهم‌ترین مولفه قدرت در کشورهاست. آفریقا پس از آسیا، دومین قاره پرجمعیت جهان است. تا سال ۲۰۱۹، حدود ۱.۳ میلیارد نفر در ۵۴ کشور آفریقایی زندگی می‌کردند و اکنون ۱۳ درصد جمعیت جهان در این قاره ساکن هستند. جمعیت قاره آفریقا در میان همه قاره‌ها جوان‌ترین محسوب می‌شود.
پژوهشگران حوزه جمعیت بر این باورند تا سال ۲۰۲۵ با توجه به رشد جمعیتی آفریقا، ۱۷ درصد جمعیت جهان در این قاره ساکن خواهند شد. جمعیت از شمال آفریقا و جنوب صحرا تا سال ۲۰۵۰ دو برابر شده و به ۲.۵ میلیارد نفر خواهد رسید. تا آن زمان، ۶۰ درصد جمعیت آفریقا زیر ۲۵ سال خواهند بود یعنی یک چهارم جمعیت جهان در سال ٢٠٥٠ میلادی. در این صورت، از هر پنج نفر دنیا، یک نفر در این قاره زندگی می‌کند که از این نظر، آفریقا به لحاظ اقتصادی بازار بسیار خوبی برای کالاهای تولید شده در جهان خواهد بود.
شهرنشینی
در نتیجه توسعه بی‌رویه و بدون برنامه در کشورهای این قاره، با پدیده شهرنشینی مواجه‌ایم در حالی که این کشورها زیرساخت‌های لازم را برای هماهنگی با توسعه شهرنشینی ندارند؛ به‌گونه‌ای که در بسیاری از موارد، سرعت این روند با شرایط اجتماعی و توان مالی ساکنان این قاره هماهنگ نیست و مشکلاتی را برای آنها رقم زده است.
این پدیده شهرنشینی با روند ایجاد زیرساخت‌ها و عوامل اجتماعی لازم هماهنگ نیست. به عبارت دیگر، رشد اقتصادی کشورهای آفریقا موجب شده مردم روستاها در جست‌وجوی زندگی بهتر و کسب درآمد بیشتر به شهرهای بزرگ نقل مکان کنند و این در حالی است که بیشتر این شهرها با مشکل ایجاد ساختارهای لازم روبرو هستند.
کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند در آفریقا جمعیت شهری سه برابر شود و تا سال ۲۰۵۰ مناطق شهری آفریقا، یک میلیارد جمعیت دیگر را جذب کنند. رشد شهرهای آفریقایی به پویایی اقتصاد و فرهنگ منطقه اضافه خواهد کرد و به جذب سرمایه‌گذاری خارجی بیشتر و تقویت کسب‌وکارهای جهانی و ارتباطات تجاری منجر می‌شود.
در سال ۲۰۱۳، قاره آفریقا خانه هفت اقتصاد با سریع‌ترین رشد در جهان بوده استحرکت آفریقا به سمت فناوری دیجیتال
طلوع رونق اقتصادی آفریقا (از سال ۲۰۰۰) با رونق اقتصادی چین که از اواخر دهه ۱۹۷۰ در آسیا ظهور کرده بود مقایسه شده و در پی این رونق، در سال ۲۰۱۳، قاره آفریقا خانه هفت اقتصاد با سریع‌ترین رشد در جهان بوده است. سال ۲۰۱۷، بانک توسعه آفریقا، این منطقه را دومین اقتصاد سریع جهان گزارش کرد.
همزمان با افزایش نفوذ دیجیتال، تعداد زیادی از افراد به کاربران ماهر فناوری تبدیل می‌شوند که بخشی از آنها نسل جدیدی از افراد نوآور در کلاس جهانی خواهند بود که آفریقایی هستند. جمعیت جوانی که فرصت‌های بی‌شمار پیش روی خود داشته باشد، می‌تواند به تسریع رشد اقتصادی، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند تولید، انرژی و فناوری دیجیتال که به نیروی کار ماهر و با انگیزه نیاز دارند، کمک کند.
کارآفرینی
از آنجایی که سبد صادراتی آفریقا بیشتر بر اساس مواد خام است، درآمد حاصل از صادرات آن منوط به نوسانات قیمت کالاست. این امر حساسیت این قاره را در برابر شوک‌های خارجی تشدید می‌کند و نیاز به تنوع صادرات را تقویت می‌کند.
جمعیت جوان و نوآوری کارآفرینانه، چشماندازهای متفاوتی را برای قاره سیاه رقم میزنند؛ در دوران استقلال کشورهای آفریقا، تئوریسن‌های توسعه اقتصادی که از شهروندان کشورهای صنعتی ثروتمند بودند، موفق شدند سران کشورهای آفریقایی را متقاعد کنند با توجه به اینکه توسعه‌نیافته به شمار می‌آیند امتیازهای زیادی را به نفع خود بگیرند و با وجود گستره وسیعی از منابع طبیعی، این قاره کمترین قاره سرانه و پس از اقیانوسیه، کم ثروتمندترین قاره از نظر کل ثروت به شمار می‌رود.
وجود منابعی مانند «کولتان» در کنگو که در صنایع بسیار حساس فضایی کاربرد دارد از عوامل اصلی جنگ در این منطقه بوده تا فرصتی برای چپاول این منابع و معادن باشددر نگاه اول و از قدیم، قاره آفریقا از نظر اقتصادی، به قاره معادن و منابع معروف بوده است؛ با وجود استعمار ۳۰۰ ساله این منطقه، منابع و معادن این قاره هنوز هم در بسیاری از جهات، رتبه اول یا دوم دنیا را دارد. جنگ کنگو، به دلیل وجود معادن زیاد الماس است؛ همچنین وجود منابعی مانند «کولتان» که در صنایع بسیار حساس فضایی کاربرد دارد از عوامل اصلی جنگ در این منطقه شده تا فرصتی برای چپاول این منابع و معادن باشد.
نیجر، دومین تولیدکننده اورانیوم جهان بعد از کاناداست؛ در حالی که این کشور در فقر مطلق به سر می‌برد. از سویی دیگر، معادن طلا، الماس، مس و سایر فلزات این کشور نیز در رتبه‌های برتر جهان است.
۹ درصد نفت خام، بیش از ۸ درصد گاز طبیعی و ۱۱ تا ۴۵ درصد مواد معدنی استراتژیک جهان در قاره آفریقاست و بالاترین سود سرمایه‌گذاری در ۱۰ سال گذشته متعلق به این قاره بوده است.
برخی کشورهای آفریقایی از قدیم تولیدکننده و صادرکننده نفت بودند؛ مانند لیبی، مصر، الجزایر، آنگولا و نیجریه. به تازگی بعضی از کشورهای دیگر آفریقا هم به جرگه صادرکنندگان و تولیدکنندگان نفت پیوسته‌اند. با این حال، با سرمایه‌گذاری‌هایی که آمریکا و اروپا و به‌تازگی چین در این قاره انجام داده‌اند، ظرفیت تولید و صادرات نفت در بعضی از کشورها افزایش یافته است. مانند نیجریه که نخستین تولیدکننده نفت قاره آفریقاست؛ لیبی با بیش از ۴۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت، رتبه اول قاره آفریقا را دارد؛ آفریقای جنوبی منابع گسترده معدنی و انواع کانی و الماس را داراست و بزرگترین صادرکننده طلا در جهان به شمار می‌رود.
به گفته منابع تحقیقاتی آمریکا، سودان جزیره‌ای است که روی نفت شناور است؛ سودان به تازگی در لیست تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت قرار گرفته و امروزه با تولید بیش از ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام در روز، رتبه ششم تولیدکنندگان نفت قاره آفریقا را به خود اختصاص داده است. با توجه به اینکه سودان، پهناورترین کشور قاره آفریقاست، ریشه بسیاری از تنش‌های اخیر را می‌توان از این طلای سیاه دانست. شاید بتوان ادعا کرد که نفت سودان از یک طرف صلح و از طرف دیگر، تجزیه جنوب آن را برایش به ارمغان آورده است. منابع سرشار طبیعی آفریقا و لزوم تبدیل مواد خام به تولید، بازار بزرگی را منجر می‌شود.
با وجود معادن طلا، شمش و الماس، تولید نهاده‌های کشاورزی نیز راهکار دیگری است که با کشت فراسرزمینی در کشورهای با زمین حاصلخیز می‌توان تبادلات بیشتری را در بازار این کشورها رقم زد. آفریقا به قاره پنبه، قهوه و کاکائو مشهور است که ۷۰ درصد نیروی کار قاره در این بخش فعالند. زیمباوه بزرگترین تولیدکننده تنباکوی دنیاست؛ همچنین پنبه محصول استراتژیک آفریقاست.
در آینده، آفریقای غربی، آفریقای شرقی، آفریقای مرکزی و آفریقای جنوبی به‌طور خاص به تولید ناخالص داخلی ۲۹ تریلیون دلاری تا سال ۲۰۵۰ برسندبه‌طورکلی آفریقا یک قاره غنی از منابع بوده و رشد اخیر در آن، به دلیل رشد فروش در کالاها، خدمات و تولید بوده است. بررسی‌های انجام‌شده درباره اقتصاد قاره آفریقا نشان می‌دهد در آینده، آفریقای غربی، آفریقای شرقی، آفریقای مرکزی و آفریقای جنوبی به‌طور خاص به تولید ناخالص داخلی ۲۹ تریلیون دلاری تا سال ۲۰۵۰ برسند.
ارتقای همکاری‌های میان‌قاره‌ای
دو عامل دیگری که آینده آفریقا را شکل می‌دهند«حرکت به سمت همکاری‌های بین‌المللی درون قاره و افزایش نوآوری محلی» است که پیشرفت‌های متعدد زنان و کارآفرینان جوان را شامل می‌شود.
در رشد کسب‌وکار بین‌المللی و سیر تکاملی بازارهای نوظهور، روند افزایش درآمدها در آفریقا فقط به درآمدهای ناشی از بهره‌برداری زمین و مواد اولیه محدود نمی‌شود. موتورهای دیگر رشد اقتصادی، از جمله تولید کارخانه‌ای، توسعه جهانگردی و ایجاد شبکه هتل‌های توریستی، پیدایش و گسترش فروشگاه‌های زنجیره‌ای از محرک‌های تازه رشد اقتصادی در قاره آفریقا محسوب می‌شود. درهمین حال، شرکت‌های بسیار زیادی در آفریقا ایجاد شده و تجارت و کسب‌وکار رونق تازه‌ای به خود گرفته است.
به موازات گسترش راه‌آهن و ساخت جاده‌های آسفالته، فناوری قرن ۲۱، از جمله ارتباطات، داده‌های اقتصادی این قاره را به کلی دگرگون ساخته است. توسعه شبکه‌های تلفنی و اینترنتی در آفریقا، زیرساختارهای ارتباطی در این قاره را دگرگون کرده و برای نخستین‌بار در تاریخ آفریقا، ارتباط این قاره را با سایر نقاط جهان فراهم کرده است.
کارشناسان معتقدند چالش‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی می‌توانند آفریقا به مرکز نوآوری در این زمینه تبدیل کنند و راه‌حل‌های جدید از دل آن بیرون آیدتغییرات اقلیمی
افزایش دما کره زمین و تغییرات اقلیمی بسیاری از کشورهای جهان را تهدید می‌کند. کارشناسان معتقدند چالش‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی می‌توانند آفریقا به مرکز نوآوری در این زمینه تبدیل کنند و راه‌حل‌های جدید از دل آن بیرون آید.
انرژی‌های تجدیدپذیر (با توجه به فراوانی منابع خورشیدی، بادی و زمین‌گرمایی در منطقه)، جداسازی کربن (بهره بردن از زمین‌ها، جنگل‌ها و مناطق ساحلی آفریقا) و اتخاذ رویکردهای جدید نسبت به استفاده پایدار از زمین‌های کشاورزی، که می‌توانند ۳۲۰ میلیارد دلار به این بخش صنعتی اضافه کنند، از جمله گزینه‌های احتمالی هستند. همه اینها ابزارهای بالقوه برای اشتغال‌زایی سبز هستند.
فعال‌کردن رکن اقتصادی دیپلماسی، ظرفیت بزرگی است که در دولت آقای رئیسی به کار گرفته شده؛ امید است سیاست‌های درازمدت بیشتری را در حوزه‌های مختلف به کار گیرند تا از ظرفیت‌های اقتصادی و سیاسی قاره آفریقا بهره‌های فراوانی برد.