۸ کشور سرمایه‌گذار برتر در قاره آفریقا کدامند؟

آیت‌الله «سیدابراهیم رئیسی» رئیس جمهوری کشورمان صبح سه‌شنبه (۲۰ تیر ماه) در صدر هیات عالی‌رتبه عازم قاره آفریقا می‌شود؛ این نخستین سفر یک رئیس‌جمهوری ایران به قاره سیاه طی بیش از یک دهه اخیر است.

وقوع این رخداد، پرسش‌های زیادی را به ذهن متبارد می‌کند؛ پرسش‌هایی از قبیل اینکه سطح مراودات بازیگران مختلف جهان با قاره آفریقا چگونه است؟ مهمترین شرکای تجاری و سرمایه‌گذاران خارجی این قاره، چه کشورهایی هستند؟ کشورهای استعمارگر در گذشته و شرکای جدید چه جایگاهی در سرمایه‌گذاری در آفریقا دارند؟ بازیگران خارجی در چه حوزه‌هایی فعالیت دارند و به عبارتی دیگر چه می‌دهند و چه می‌گیرند؟

جریان سرمایه‌گذاری به آفریقا در سال ۲۰۲۱ (۱۴۰۰) رکورد ۸۳ میلیارد دلاری ثبت کرد

جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به قاره سیاه

برای بررسی حجم و نوع «سرمایه‌‎گذاری مستقیم خارجی» (FDI) در آفریقا بهتر است نگاهی به گزارش «کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل متحد» یا همان «آنکتاد» (UNCTAD) داشته‌باشیم که جریان سرمایه گذاری مستقیم خارجی به قاره و مناطق فرعی آفریقا را بین سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۲۱ میلادی (۱۳۹۹-۱۴۰۰) مورد واکاوی قرار داده‌است.

بر پایه این گزارش، جریان سرمایه‌گذاری به آفریقا در سال ۲۰۲۱ (۱۴۰۰) رکورد ۸۳ میلیارد دلاری ثبت کرد، پس از سقوطی که در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) به دلیل همه‌گیری کووید-۱۹ اتفاق افتاده‌بود. بنابراین سرمایه‌گذاری خارجی به آفریقا بیش از دو برابر رشد کرد.

باوجود رشد قوی، جریان سرمایه‌گذاری به آفریقا تنها ۵.۲ درصد از سرمایه‌‎گذاری مستقیم خارجی جهانی را تشکیل می‌دهد که سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) این رقم ۴.۱ درصد بود. در حالی که بیشتر کشورهای آفریقایی در سال ۲۰۲۱ (۱۳۹۹) شاهد افزایش متوسط سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بودند؛ اما بیشتر این سرمایه‌گذاری به آفریقای جنوبی ارتباط می‌یافت که حدود ۱۰ برابر افزایش یافته‌ و به ۴۲ میلیارد دلار رسیده‌بود.

باوجود رشد قوی، جریان سرمایه‌گذاری به آفریقا تنها ۵.۲ درصد از سرمایه‌‎گذاری مستقیم خارجی جهانی را تشکیل می‌دهد که سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) این رقم ۴.۱ درصد بود

بنابراین از نظر زیرمنطقه‌ها، آفریقای جنوبی، آفریقای شرقی و غرب آفریقا شاهد افزایش جریان سرمایه‌گذاری بودند، در حالی که سرمایه‌گذاری‌ها به آفریقای مرکزی ثابت ماند و در شمال آفریقا کاهش یافت.

در این سال‌ها، بزرگترین دارندگان دارایی‌های خارجی در آفریقا، بازیگران اروپایی باقی ماندند که در صدر آنها سرمایه‌گذاران انگلیسی (۶۵ میلیارد دلار) و فرانسوی (۶۰ میلیارد دلار) قرار داشتند.

در این مدت پروژه‌های مختلفی از سوی غربی‌ها در آفریقا تعریف و راه‌اندازی شد که پروژه ۴.۶ میلیارد دلاری «انرژی پاک» با حمایت مالی شرکت بریتانیایی و پروژه یک میلیارد دلاری «گرین فیلد» از سوی آمریکا با هدف ساخت نخستین پردیس آفریقایی در کشور آفریقای جنوبی در این راستا قابل ارزیابی است.

از نظر زیرمنطقه‌ها، آفریقای جنوبی، آفریقای شرقی و غرب آفریقا شاهد افزایش جریان سرمایه‌گذاری بودند در حالی که سرمایه‌گذاری‌ها به آفریقای مرکزی ثابت ماند و شمال آفریقا کاهش یافت

لازم به توضیح است که این نوع سرمایه‌گذاری با نام «گرین فیلد» (Green Field) زمانی اتفاق می‌افتد که در یک زمین خالی و بی‌استفاده اقدام به احداث یک کارخانه، شرکت، پروژه و… کنید. ساخت نیروگاه‌ها، فرودگاه‌ها و کارخانه‌های جدید توسط شرکت‌ها در کشورهای خارجی و در زمین‌هایی که پیشتر در آن‌ها چیزی وجود نداشته‌است، نمونه‌هایی از این سرمایه‌گذاری هستند.

جریان سرمایه‌گذاری به موزامبیک با رشد ۶۸ درصدی به ۵.۱ میلیارد دلار رسید. این کشور شاهد جهش در پروژه‌های گرین فیلد بود. در همین حال، جریان سرمایه‌گذاری به زامبیا منفی ۴۵۷ میلیون دلار بود که کاهش شدیدی نسبت به سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) داشت که بیشتر به دلیل واگذاری ۱.۵ میلیارد دلاری معدن مس توسط شرکت «گلنکور» سوئیس به یک شرکت دولتی بود.

غرب آفریقا شاهد افزایش ۴۸ درصدی سرمایه گذاری مستقیم خارجی به ۱۴ میلیارد دلار بود. نیجریه، بزرگترین دریافت کننده سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در غرب آفریقا، شاهد دو برابر شدن جریان‌ سرمایه‌گذاری به سمت خود بود که این رقم به ۴.۸ میلیارد دلار رسید. این روند رو به رشد به افزایش مجدد سرمایه‌گذاری در بخش‌های نفت و گاز ارتباط می‌یافت. معامله‌های مالی مرتبط با پروژه‌های بین‌المللی در نیجریه به ۷ میلیارد دلار افزایش یافت و این شامل پروژه ۲.۹ میلیارد دلاری بندر «اسکراووس» برای ساخت یک مجتمع صنعتی می‌شد.

پروژه‌ها در صنایع استخراجی همچنین به افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به غنا تا ۲.۶ میلیارد دلار کمک کردند که در مقایسه با سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) رشدی ۳۹ درصدی داشت.

همچنین سنگال شاهد افزایش قابل توجه ۲۱ درصدی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بود که حجم این سرمایه‌گذاری به ۲.۲ میلیارد دلار رسید. این کشور رشد ۲۷ درصدی در پروژه‌های گرین فیلد را ثبت کرد.

از طرفی جریان سرمایه‌گذاری به شرق آفریقا با ۳۵ درصد افزایش به ۸.۲ میلیارد دلار رسید. اتیوپی، قطب مرکزی طرح کمربند و جاده چین، شاهد افزایش ۷۹ درصدی جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بود و به ۴.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ (۱۳۹۹) رسید. چهار مورد از پنج اطلاعیه مالی مرتبط با پروژه‌های بین‌المللی در این کشور، به انرژی های تجدیدپذیر مربوط می‌شد.

افزایش قابل توجه دیگر در کشورهای اوگاندا (۳۱ درصد به ۱.۱ میلیارد دلار) و تانزانیا (۳۵ درصد به ۹۲۲ میلیون دلار) گزارش شد که از سه برابر شدن اعلامیه‌های مرتبط با پروژه های سبز جدید حکایت می‌کرد.

اما سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی آفریقای مرکزی در سطح ۹.۴ میلیارد دلار ثابت باقی ماند. بنابراین در حالی که جریان سرمایه‌گذاری به آفریقای مرکزی ثابت بود، این نوع سرمایه‌گذاری به جمهوری دموکراتیک کنگو با ۱۴ درصد افزایش به ۱.۹ میلیارد دلار رسید که این روند مثبت به میدان‌های نفتی و معادن فراساحلی مربوط می‌شد.

جریان سرمایه‌گذاری به کنگو با ۸ درصد کاهش به ۳.۷ میلیارد دلار رسید. در این کشور دو قرارداد مالی مرتبط با پروژه بین‌المللی اعلام شد که بزرگترین آن شامل ساخت تاسیسات نفتی به ارزش ۱۶۶ میلیون دلار بود.

سرمایه گذاری مستقیم خارجی به شمال آفریقا با کاهش ۵ درصدی به ۹.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ (۱۳۹۹) رسید. جریان سرمایه‌گذاری به مراکش با افزایش ۵۲ درصدی به ۲.۲ میلیارد دلار رسید، در حالی که مصر شاهد کاهش ۱۲ درصدی این نوع سرمایه‌گذاری به ۵.۱ میلیارد دلار بود. برخلاف این کاهش، مصر دومین دریافت‌کننده سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در آفریقا به شمار می‌رود.

با توجه به زیرساخت‌ها و پروژه‌های خارجی در آفریقا، می‌توان به یک نکته کلی در مورد نیاز کشورهای در حال توسعه دست یافت. آمارها نشان می‌دهد اقتصادهای در حال توسعه در بخش‌های انرژی های تجدیدپذیر (۴۲ درصد)، فناوری های زیست محیطی و صنایع سبز (۳۷ درصد) و برق و آب (۲۱ درصد) به جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی متکی هستند.

بنابراین برآوردها نشان می‌دهد هزینه‌های سالانه سازگاری با آب و هوا در کشورهای در حال توسعه می‌تواند در سال ۲۰۳۰ (۱۴۰۹) به ۳۰۰ میلیارد دلار و تا سال ۲۰۵۰ (۱۴۲۸) به ۵۰۰ میلیارد دلار برسد. بنابراین ابتکارها برای کاهش تغییرهای اقلیمی و سازگاری از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به طور عمده بر بخش‌های انرژی تجدیدپذیر و برق متمرکز است.

کشورهای سرمایه‌گذار در قاره آفریقا؛ چین در صدر

آفریقا برای حفظ رشد اقتصاد نوظهور خود به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) زیادی متکی است. این قاره جمعیت جوانی دارد که مشتاق کارند. بنابراین سرمایه‌گذاری خارجی افزون بر اشتغال‌آفرینی به بهبود زیرساخت‌های این کشورها و تبدیل شدن آنها به بخشی از اقتصاد جهانی یاری می‌رساند.

چین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ با اختلاف زیاد و سهم ۱۸ درصدی در جایگاه نخست قرار داشت در حالی که آمریکا و فرانسه هرکدام ۸ درصد از کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در آفریقا را در اختیار داشتند

وبسایت آماری «استاتیستا» در گزارشی به بررسی کشورهای سرمایه‌گذار خارج از قاره آفریقا بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ (۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷) پرداخته‌است. در این برهه مورد بررسی، کشورچین با اختلاف زیاد و سهم ۱۸ درصدی در جایگاه نخست قرار داشت، در حالی که آمریکا و فرانسه هرکدام ۸ درصد از کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را در اختیار داشتند. امارات و انگلیس هم به ترتیب در رده‌های چهارم و پنجم قرار گرفته بودند.

۱. چین

چین بزرگترین سرمایه‌گذار جهان در آفریقا از نظر حجم سرمایه‌گذاری است. به نوشته موسسه «بروکینگز»، چینی‌ها از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ (۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷) بیش از ۷۲ میلیارد دلار در این قاره سرمایه‌گذاری کرده‌اند. این سرمایه‌گذاری بیش از ۱۳۷ هزار شغل در ۲۵۹ پروژه ایجاد کرد.

در سال ۲۰۲۱ (۱۴۰۰)، تجارت بین چین و قاره آفریقا با ۳۵ درصد افزایش به رکورد ۲۵۴.۳ میلیارد دلار رسید. ۱۰ کشور برتر آفریقایی شامل نیجریه، غنا، کنگو، آفریقای جنوبی، کامرون، سودان، زامبیا و کنیا با مجموع ۴۷.۸ میلیارد دلار، اتیوپی ۱۳.۸ میلیارد دلار و آنگولا ۴۲.۸ میلیارد دلار از چین وام دریافت کرده‌اند.

چین در ۵۳ کشور آفریقا نمایندگی دیپلماتیک دارد و بسیاری از جوانان آفریقایی در حال یادگیری زبان چینی هستند و ۴۲ موسسه کنفوسیوس در ۲۹ کشور آفریقا افتتاح شده‌است.

چین در ۵۳ کشور آفریقا نمایندگی دیپلماتیک دارد. بسیاری از جوانان آفریقایی در حال یادگیری زبان چینی هستند. در واقع، چین همچنین در حال ترویج یادگیری زبان ماندارین چینی است و ۴۲ موسسه کنفوسیوس را در ۲۹ کشور آفریقا افتتاح کرده‌است.

در غرب، رسانه‌های اروپایی و آمریکایی در جریان پوشش خبری مسائل مرتبط با حضور چینی‌ها در آفریقا، این روابط را در چارچوب رویکرد استعماری ارزیابی و القا می‌کنند.این در حالی است که از نگاه ناظران، چین ممکن است منافع زیادی در آفریقا داشته‌باشد اما یک استعمارگر نیست.

وقتی یک کشور، کشور دیگر را مستعمره می‌کند، همان کاری که اروپایی‌ها در آفریقا انجام دادند، این یک شکل فراگیر از سلطه است. فرانسوی‌ها، بلژیکی‌ها و انگلیسی‌ها از خشونت هولناکی برای تحمیل زبان، فرهنگ، مذهب، سیستم‌های اداری خود استفاده کردند و سپس منابع سرزمین‌های فتح شده‌شان را بدون در نظر گرفتن غرامتی برای ساکنان آن به یغما بردند.

۲. فرانسه

فرانسه در همین بازه زمانی، ۳۴ میلیارد دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کرد و ۵۸ هزار شغل در ۳۲۹ پروژه ایجاد کرد. سرمایه‌گذاری فرانسه برای مستعمرات سابقش در آفریقا مانند نیجریه، مراکش، الجزایر و ساحل عاج از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

۳. آمریکا

سرمایه گذاری مستقیم آمریکا در آفریقا در این بازه زمانی چهار ساله نزدیک به ۳۱ میلیارد دلار بوده‌است. ایالات متحده مسئول اجرای ۴۶۳ پروژه در این قاره بود که بیش از هر کشور دیگری بوده و این پروژه ها ۶۲ هزار شغل ایجاد کرد.

۴. انگلیس

انگلیس از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ نزدیک به ۱۸ میلیارد دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کرد که ۲۸۶ پروژه را پوشش داد و ۴۱ هزار شغل ایجاد کرد. این کشور اروپایی مانند فرانسه همچنان با مستعمره‌های سابق خود در آفریقا مانند سیرالئون، کنیا، زیمبابوه، اوگاندا، زامبیا، تانزانیا و مصر ارتباط نزدیک دارد.

۵. روسیه

روسیه برای چند دهه با آفریقا به ویژه با برخی از کشورهای این قاره، در دوران کمونیستی پیوندهای قوی داشت، امروز هم شریک قوی با نمایندگی های دیپلماتیک در ۴۰ کشور در آفریقاست و به ویژه در بخش‌های دفاعی- امنیتی و معدنی فعالیت دارد. کمبود برخی مواد معدنی مانند منگنز، بوکسیت و کروم که همگی برای صنعت روسیه مهم هستند، نقش بسزایی در این روابط ایفا می‌کند.

روسیه به طور عمده غلات، تسلیحات، مواد استخراجی و انرژی هسته‌ای را به آفریقا صادر می‌کند. با این حال، بیش از ۷۰ درصد کل تجارت روسیه با آفریقا فقط در چهار کشور - مصر، الجزایر، مراکش و آفریقای جنوبی متمرکز است.

مهمتر از همه، آفریقا برای ۳۰ درصد از ذخایر غلات خود به روسیه وابسته است. ۸۰ درصد از صادرات گندم آن به شمال آفریقا (الجزایر، مصر، لیبی، مراکش و تونس) و همچنین نیجریه، اتیوپی، سودان و آفریقای جنوبی می‌رود. آفریقا در حال حاضر برای تامین ۶۳ درصد نیاز گندم خود به واردات متکی است؛ درصدی که انتظار می‌رود با افزایش جمعیت آفریقا افزایش یابد.

«مرکز مطالعات استراتژیک آفریقا» ادعا می‌کند از آنجایی که روسیه به دنبال فرار از انزوای بین‌المللی پس از حمله به اوکراین است، گسترش تعاملات اقتصادی روسیه در آفریقا اهمیت بیشتری پیدا کرده‌است. هر چه روسیه فعال‌تر در صحنه جهانی دیده شود، مسکو بیشتر می‌تواند این تصویر را به نمایش بگذارد که روسیه هنوز دوستان زیادی دارد. به نظر می‌رسد آفریقا چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای برای تقویت روابط با روسیه ارائه می‌دهد و دولت‌های آفریقایی تمایلی به محکوم کردن حمله روسیه به اوکراین نداشته‌اند.

رد پای سرمایه‌گذاران جدید در آفریقا

تا زمانی نه چندان دور، شرکای تجاری اصلی آفریقا اتحادیه اروپا و ایالات متحده بودند اما مدتی است که اقتصادهای نوظهور مانند ترکیه، امارات متحده عربی، چین و هند شروع به سرمایه‌گذاری گسترده در آفریقا کرده‌اند.

بیشتر این اقتصادهای نوظهور نه تنها به مواد خام آفریقا علاقه دارند بلکه به پتانسیل رشد، اقتصادهای پویا و جمعیت جوان این قاره نیز توجه دارند. اخیرا ذخایر مهم نفت و گاز در کشورهایی مانند موریتانی و سنگال کشف شده‌است و بسیاری از کشورها مانند جمهوری دموکراتیک کنگو، زامبیا و سیرالئون دارای مواد معدنی هستند که این اقتصادهای نوظهور به آنها نیاز دارند.

تا زمانی نه چندان دور، شرکای تجاری اصلی آفریقا اتحادیه اروپا و ایالات متحده بودند اما مدتی است که اقتصادهای نوظهور مانند ترکیه، امارات متحده عربی، چین و هند شروع به سرمایه‌گذاری گسترده در آفریقا کرده‌اند

۱. امارات متحده عربی

امارات طی چهار سال، بیش از ۲۵ میلیارد دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کرده‌است. این امر با توجه به نزدیکی امارات به شرق آفریقا که در لبه شرقی شبه جزیره عربستان قرار دارد، منطقی به نظرمی‌رسد. انتظار می‌رود سرمایه‌گذاری‌های امارات در آفریقا در سال‌های آینده به شدت افزایش یابد. امارات در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) یک ابتکار ۵۰۰ میلیون دلاری را برای کمک به جوانان آفریقا و دیجیتالی کردن منابع این کشور اعلام کرد. در اواخر سال ۲۰۱۹ (۱۳۹۸)، امارات اعلام کرد که در حال نهایی کردن توافق تجارت آزاد با کنسرسیومی از کشورهای آفریقایی است.

بنابراین دبی به یک مرکز لجستیکی برای خاورمیانه تبدیل شده‌است و خطوط هوایی امارات از طریق فرودگاه دبی به ۲۰ کشور آفریقا پرواز می‌کند و امروز ۲۴ نماینده دیپلماتیک امارات در آفریقا حضور دارند.

۲. هند

در ۲۰۲۰-۲۰۲۱ میلادی (۱۳۹۹ - ۱۴۰۰) تجارت بین آفریقا و هند به ۸۹.۵ میلیارد دلار رسید که در مقایسه با سال قبل آن که ۵۶ میلیارد دلار برآورد می‌شد، رشد چشمگیری داشت. هند در این قاره تاکنون ۴۴ نمایندگی دیپلماتیک افتتاح کرده‌است و در نظر دارد چند نمایندگی دیگر به زودی در چهار کشور همچون گینه بیسائو و سومالی افتتاح کند.

۳. ترکیه

قاره آفریقا اهمیت بسیاری برای ترکیه دارد و روابط ترکیه با کشورهای این قاره روزبه‌روز گسترش می‌یابد و اخیرا کمیسیون روابط خارجی مجلس ترکیه، توافق‌نامه‌های بین‌المللی امضاشده میان ترکیه با کونگو، آنگولا، تانزانیا، اتیوپی، چاد، سیرالئون را تایید کرده‌است.

اصل برد-برد استدلالی است که مقام‌های ترکیه در روابط خود با قاره آفریقا مطرح می‌کنند. همکاری ترکیه و آفریقا به رشد قابل توجهی در سرمایه‌گذاری آنکارا در این قاره منجر شده‌است. حجم تجارت آنها از حدود ۵ میلیارد دلار به ۲۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) افزایش یافته‌است. «ترکیش ایرلاینز» به ۴۲ کشور آفریقا پروازهای منظم دارد و از سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) تاکنون، تعداد نمایندگی‌های دیپلماتیک ترکیه در آفریقا از ۱۰ مورد به ۴۴ کشور افزایش یافته‌است.

منابع؛

https://www.statista.com/statistics/۱۱۲۲۳۸۹/leading-countries-for-fdi-in-africa-by-investor-country/

https://unctad.org/news/investment-flows-africa-reached-record-۸۳-billion-۲۰۲۱

https://unctad.org/news/targeted-policies-needed-boost-investment-climate-change-fight

https://akorbi.com/blog/akorbi-explains-the-top-۵-countries-investing-in-african-markets/

https://medium.com/@eolander/china-may-be-a-lot-of-things-in-africa-but-its-not-a-colonizer-۶۲۸۲۸۵cda۶a۰

https://africa-container-shipping.com/en/africa-newbusiness-partners/

https://africacenter.org/spotlight/decoding-russia-economic-engagements-africa/