حزب عدالت و توسعه به رهبری «رجب طیب اردوغان» پس از روی کار آمدن در سال ۲۰۰۲ و در سال ۲۰۰۳ اقدام به تدوین استراتژی روابط اقتصادی با کشورهای آفریقایی کرد که این راهبردها نه تنها توانست با ضریب موفقیت بالایی روابط اقتصادی ترکیه با کشورهای آفریقایی را افزایش دهد بلکه حضور اقتصادی ترکیه را تبدیل به اسب تروایی برای حضور سیاسی ،فرهنگی و نظامی ترکیه در این قاره کرده است.
پیروزی حزب اسلامگرای عدالت و توسعه پایانی بود بر غرب‌گرایی افراطی حاکم بر سکولاریست‌های ترکیه که پس از تأسیس این جمهوری و به ویژه پس از فروپاشی شوروی تلاش داشتند سیاست خارجی این کشور را حول محور آمریکا و انگلیس به عنوان تنها ابرقدرت‌های باقی‌مانده در دوران پسا شوروی تنظیم کنند. البته این به معنای چشم‌پوشی آنکارا از غرب نیست؛ بلکه به این معناست که ترکیه در قرن جدید تلاش کرد همه تخم‌مرغ‌هایش را در سبد غرب قرار ندهد و به روابط خارجی خود تعادل بخشد. از این رو کوشید روابط خود را با کشورهای غیر غربی را افزایش دهد.
یکی از مناطقی که می‌توانست دامنه روابط خارجی آنکارا را گسترده‌تر کند قاره آفریقا بود. سابقه حضور ترک‌ها در آفریقا به دوران عثمانی بر می‌گردد. زمانی که این امپراطوری در دوران اوج خود یعنی قرون ۱۶ و ۱۷ بر بخش‌هایی از مناطق شمالی و شمال شرقی آفریقا حکومت می‌کرد اما این میراث تا روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه نادیده گرفته می‌شد.
حاکمیت جوان حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۳ با تدوین سیاست‌های راهبردی تجارت با آفریقا، گام بلندی را برای حضور در این قاره برداشت؛ به شکلی که نه فقط حضور ترکیه در شمال آفریقا که منطقه‌ای اسلامی است را تضمین می‌کرد، بلکه سراسر این قاره را عرصه نفوذ این کشور قرار می‌داد.
ترکیه در سال ۲۰۰۳ با تدوین سیاست‌های راهبردی تجارت با آفریقا، گام بلندی برای حضور در این قاره برداشت؛ به شکلی که نه فقط حضور در شمال آفریقا که منطقه‌ای اسلامی است را تضمین می‌کرد، بلکه سراسر این قاره را عرصه نفوذ این کشور قرار می‌داد.چرا آفریقا برای ترکیه مهم است؟
آفریقا بعد از آسیا بزرگترین قاره جهان است. با بهبود نسبی وضعیت بهداشت، جمعیت این قاره رو به افزایش گذاشته و آن را به بازاری بزرگ تبدیل کرده است که روی معادن غنی این قاره قرار دارد. برخلاف تصور عموم، این قاره بسیار ثروتمند است به‌گونه‌ای که براساس برآوردهای بین‌المللی ۹۶ درصد الماس، ۹۰ درصد کروم، ۸۵ درصد پلاتین، ۵۰ درصد کبالت، ۵۵ درصد منگنز، ۴۰ درصد بوکسیت، ۵۰ درصد فسفات، ۶۵ درصد طلا جهان در آفریقا قرار دارد. آهن، قلع، روی، سرب، زغال سنگ، سنگ‌های قیمتی و نیکل در آفریقا به وفور یافت می‌شود.
از نظر ژئوپلتیکی، این قاره در بین آسیا و آفریقا قرار گرفته و بر چهار آب‌راه استراتژیک جهان یعنی کانال سوئز، باب‌المندب، جبل‌الطارق و دماغه «امید نیک» مشرف است. ۵۵ کشور در آن قرار دارند که رأی و تحرکات آنان در سازمان‌های بین‌المللی می‌تواند تاثیرات سیاسی گسترده‌ای در عرصه روابط بین‌الملل بگذارد.
بر این اساس سران حزب عدالت و توسعه آفریقا را به عنوان ، «کانالی برای خروج از غرب‌گرایی صرف»، «بازاری بزرگ برای مصرف کالاهای ترک»، «منبعی برای استخراج مواد اولیه»، «میدانی وسیع برای نفوذ ژئوپلتیک»، «عرصه‌ای برای حضور نظامی و امنیتی» انتخاب کردند.
حضور ترکیه در آفریقا؛ اقدامات بشردوستانه تا تجارت ۳۵ میلیارد دلاری
حضور ترکیه در آفریقا هر چند پیشتازی در زمینه تجاری است اما آنکارا توانسته در پی حضور اقتصادی، نفوذ فرهنگی و امنیتی_نظامی را نیز رقم بزند. اقدامات آنکارا در آفریقا را می‌توان به دو دسته «اقدامات نرم و اقدامات سخت» تقسیم کرد.
ترکیه در سال ۲۰۱۴ رویکرد خود در آفریقا را از رئالیسم کلاسیک به رئالیسم اخلاقی تغییر داد که بر کاربرد قدرت برای اهداف خیرخواهانه و بشردوستانه تاکید دارد. ترکیه امروزه یکی از کشورهایی است که بیشترین هزینه را برای اقدامات بشردوستانه صرف می‌کند و قاره آفریقا میزبان تقریبا ۳۰ درصد این کمک‌هاست.
اردوغان رئیس‌جمهوری این کشور در سفر سال ۲۰۱۳ به گابن گفت، کشورش برخلاف کشورهایی که برای استخراج طلا به آفریقا می‌آیند، برای التیام‌بخشی به زخم‌ها و همکاری مشترک مبتنی بر منافع متقابل به آفریقا آمده است. این اظهارات نیت آنکارا برای کمک‌رسانی بشردوستانه به آفریقا را نشان می‌دهد که در راستای منافع ترکیه انجام می‌شود.
کشورهای آفریقایی در سده‌های اخیر ضربه‌های مهلکی از استعمار و رویکردهای سلطه‌جویانه کشورهای متجاوز به خود دیده‌اند بر همین اساس مردم و مقام‌های آفریقا به دنبال ارتباط با دولت‌هایی هستند که به دنبال برقراری روابط محترمانه و غیراستثماری هستند که موضع‌گیری اردوغان در گابن بیانگر آگاهی مقام‌های آنکارا از این موضوع است.
حجم پروژه‌های اجرا شده در آفریقا توسط سرمایه‌گذاران ترک در حدود ۷۰ میلیارد دلار بوده استاز دیگر اقدامات نرم ترکیه در آفریقا می‌توان به حمایت این کشور از اخوانی‌گری و ترویج سبک زندگی اسلام نسخه ترکیه از طریق سریال‌های ترکی اشاره کرد. بارزترین نمونه از حمایت ترکیه از اخوانی‌ها در آفریقا، حمایت از دولت وفاق ملی لیبی، دخالت در جنگ داخلی آن بود؛ ضمن آنکه از «محمد مرسی» رئیس‌جمهوری پیشین مصر نیز پشتیبانی می‌کرد.
آنکارا همواره از گسترش زبان ترکی در جهان پشتیبانی کرده و موسسه «یونس امره» ترکیه که مسئول آموزش زبان ترکی استانبولی به غیراستانبولی زبانان است با ده‌ها دانشگاه آفریقایی ارتباط داشته و به توسعه آن می‌پردازد. آنکارا با جذب هزاران دانشجوی آفریقایی و بورسیه آنان در دانشگاه‌های ترکیه به دنبال تربیت نسلی از نخبگان آفریقایی است که با ارزش‌های ترکیه آشنا و به آن وفادارند.
اقدامات سخت ترکیه در آفریقا نیز شامل روابط تجاری، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و حضور مستقیم نظامی و امنیتی در این قاره است. حجم پروژه‌های اجرا شده در آفریقا توسط سرمایه‌گذاران ترک در حدود ۷۰ میلیارد دلار بوده است. حجم تجارت این کشور با آفریقا که در سال ۲۰۰۳ پنج میلیارد دلار بوده، در پایان سال ۲۰۲۲ به ۳۵ میلیارد دلار رسید و آنکارا می‌کوشد این رقم را در پایان سال ۲۰۲۳ به ۵۰ میلیارد دلار برساند.
هدف‌گذاری نهایی نیز تجارت ۱۰۰ میلیارد دلاری در سال ۲۰۳۰ است. ترکیه همچنین سرمایه‌گذاری گسترده‌ای بر تأمین برق(به عنوان نمونه، شرکت کارپاورشیپ ۶۰ درصد از برق گامبیا، ۲۶ درصد از غنا، ۱۰ درصد از گینه، ۱۰ درصد از موزامبیک، ۱۵ درصد از سنگال، ۱۰ درصد از سودان، ۱۶ درصد از زامبیا و ۸۰ درصد از سیرالئون را تامین می‌کند)، توسعه امکانات بهداشتی و بیمارستانی، صنایع نفتی و استخراج نفت و گاز، فرودگاه‌ها و… کشورهای آفریقایی کرده است.
سرمایه‌گذاری، بخشی از سیاست ترکیه برای نهادینه‌سازیِ حضور خود در آفریقا به شمار می‌رود.در این بین باید اشاره کرد شرکت هواپیمایی ترکیه نقش بسیار پر رنگی در افزایش نفوذ این کشور در قاره سیاه داشته است. درحالی که در سال ۲۰۰۸ فقط چهار پایتخت آفریقایی مقصد هواپیماهای ترک بود اما اکنون ۵۹ مسیر هوایی شاهد تردد هواپیماهای ترک در مسیر ترکیه_آفریقاست. صنعت هوانوردی ترکیه نه فقط پل رابط آن با آفریقا بوده بلکه این قاره را به دیگر نقاط جهان نیز متصل می‌کند.
حجم تجارت ترکیه با آفریقا از ۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۳ به ۳۵ میلیارد دلار در پایان سال ۲۰۲۲ رسید و آنکارا می‌کوشد این رقم را به ۵۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ برساندحضور نظامی ترکیه در آفریقا زمینه‌ای دیگری است که گسترش یافته است. ترکیه به کشورهای آفریقایی زیادی پهپاد و خودروهای نظامی صادر می‌کند و در چند کشور از جمله اوگاندا که مقصد سفر رئیس‌جمهور کشورمان نیز هست به ماموریت‌های آموزش نظامی می‌پردازد. نظامیان ترک با استقرار در بزرگترین پایگاه خارجی خود در خارج این کشور در سومالی، به آموزش ۱۵ هزار نظامی این کشور که معادل یک‌سوم کل نظامیان است می‌پردازد.
همچنین قرار است ترکیه با تاسیس پایگاه‌های هوایی و نظامی در نیجر به آموزش نظامیان این کشور بپردازد. حضور ترکیه در لیبی و نقش آفرینی پهپادهای آن در جنگ داخلی لیبی عامل مهمی در افزایش تمایل کشورهای آفریقایی به تسلیحات ترک است. ترکیه همواره تلاش کرده به کشورهای متأثر از تروریست نزدیک شده و آموزش‌های ضد تروریسم را به آنان ارائه دهد.
«تیکا» سازمانی که باید از آن یاد گرفت
ترکیه در سال ۱۹۹۲ برای سازماندهی کمک‌های خود به کشورهای ترک‌زبان سازمانی با عنوان آژانس همکاری و توسعه «تیکا» تأسیس شد که امروز در ۱۵۰ کشور جهان فعال استبعد از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌های آن، پنج کشور ترک‌زبان جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان متولد شدند. ترکیه این وضعیت را فرصتی مناسب برای یافتن چند متحد راهبردی می‌دانست زیرا مقام‌هایت ترک معتقد بودند دارای میراث مشترکی با این پنج کشورند؛ بنابراین کمک‌های بشردوستانه خود را به سوی این جمهوری‌های تازه استقلال یافته که از وضعیت خوبی برخوردار نبودند روانه کرد.
در سال ۱۹۹۲ برای سازماندهی این کمک‌ها سازمانی با عنوان آژانس همکاری و توسعه «تیکا» تأسیس شد. این سازمان به مرور گستره جغرافیایی و دامنه فعالیت‌هایش را گسترش داد به‌گونه‌ای که امروز با ۶۲ دفتر خود در ۱۵۰ کشور جهان فعال است و با جدیت دیپلماسی عمومی ترکیه را پیش می‌برد.
این سازمان در کشورهای هدف، اقدام به ساخت زیرساخت‌های بهداشتی، آموزشی، حمل‌ونقل، کمک‌های غذایی به فقرا، آموزش عمومی و مجموعه‌ای از اقدامات بشردوستانه‌ای که می‌تواند به افزایش نفوذ ترکیه منجر شود را انجام می‌دهد.
تیکا مأموریت خود را اینگونه تعریف کرده، «تحقق فعالیت‌های پایداری که از فرآیندهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و انسانی کشورها حمایت و میراث مشترک تاریخی و فرهنگی ما را به آینده منتقل کند و در چارچوب توسعه همکاری‌های بین‌المللی ترکیه است.»
این سازمان در کشورهای هدف، اقدام به ساخت زیرساخت‌های بهداشتی، آموزشی، حمل‌ونقل، کمک‌های غذایی به فقرا، آموزش عمومی و مجموعه‌ای از اقدامات بشردوستانه‌ای که می‌تواند به افزایش نفوذ ترکیه منجر شود را انجام می‌دهد.
تیکا مأموریت خود را اینگونه تعریف کرده، «تحقق فعالیت‌های پایداری که از فرآیندهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و انسانی کشورها حمایت و میراث مشترک تاریخی و فرهنگی ما را به آینده منتقل کند و در چارچوب توسعه همکاری‌های بین‌المللی ترکیه است.»
چارت سازمانی تیکا نشان می‌دهد یکی از معاونت‌های سازمان، مسئول پیگیری امور مربوطه در آفریقاست(آفریقا یک‌سوم کمک‌های تیکا را دریافت می‌کند).
به نظر می‌رسد ترکیه توانسته با برنامه‌ریزی دقیق و سیاست‌گذاری چند بعدی، الگوی موفق کنش‌گری در قاره آفریقا باشد. مهمترین عامل موفقیت در قاره آفریقا، برخورد همراه با احترام و تکریم با این کشورهاست که با برنامه‌ریزی بلندمدت و غیر شتاب‌زده می‌توان منافع جمهوری اسلامی ایران را در این قاره تامین کرد.