به گزارش ایرنا ، این مجموعه در ارتباط با جریان دایمی رود دز و با توجه به بررسی هایی كه بر روی نمونه هایی از مصالح این آسیاب ها انجام شده ، همزمان با شكل گیری هسته ساسانی شهر در بستر رودخانه ساخته شده و در دوره های بعدی توسعه شهر، به فراخور نیاز ساكنین جدید ، توسعه یافت.
پیشینه تاریخی آسیاب های آبی در ارتباط با سازه پل قدیم دزفول بوده و به دوره ساسانیان بر می گردد ولی عمده آثار موجود از آسیاب ها كه در سه بخش از رودخانه موجود می باشند به دوره های تاریخی صفویه و قاجاریه می رسند.
این سازه ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ای ، آجر و با ملات ساروج ساخته و فرم معماری آنها برگرفته از سبك معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یك مجموعه بهم پیوسته ساخته شده و بهم مرتبط می باشند.
پایه های سازه اتاقك آسیاب های دزفول از ملات گچ و خاكستر ، تخته سنگ و سه ردیف آجر ساخته شده اند.
ارتفاع درون اتاقك این آسیاب ها تا كف رودخانه حدود چهار متر می باشد كه حالت تقارن داشته و با نمایی چون كشتی ساخته شده كه این نوع معماری برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است.
نحوه كنار هم قرار گرفتن آسیاب های دزفول به شكلی است كه در گذشته حالت سد مانند داشته تا بدین وسیله آب به محل مورد نظر هدایت شود.
'پل بند ' قسمت نخست سازه های فعلی به جای مانده از آسیاب هاست كه عرض رودخانه را قطع و علاوه بر ارتباط قسمت غرب و شرق رودخانه ، در زمان مورد نیاز ، سطح رودخانه را برای آبرسانی و یا آب كشاورزی بالا یا پایین می برد.
این سامانه ، سیستمی پیشرفته مربوط به دوره ساسانی بوده و ' رومن گریشمن ' در كتاب ' هنر انسان ' از آن به عنوان قدیمی ترین سیستم های آبیاری جهان در دوره باستان نام برده كه قدمت آن را در حدود یكهزار و 400 تا یكهزار و 500 سال می باشد.
این سازه ها پل بند عظیمی بوده كه بعدها با اعمال تغییرات در بخش هایی از آن به آسیاب تبدیل شده و با گذر زمان ، تغییراتی توسط سیلاب ها و عوامل انسانی در آن ها رخ داد آخرین آن را می توان در دوران صفویه با تكامل سیر تولید آجر و تغییر در ابعاد آن دانست.
در وسط رودخانه دز بر روی یكی از دهانه ها ، آثار طاق عظیمی است كه شبیه ایوان های ساسانی بوده و با توجه به علاقه شاهان ساسانی می توان حدس زد كه باقیمانده جایگاه سردار و یا محتشمی در گذشته بوده است.
در گذشته برای آسیاب كردن گندم درون آسیاب ها، یك قطعه سنگ دو تكه وجود داشت كه قسمت پایین آن ثابت بوده كه بر اثر جریان آب رودخانه ، چرخ آسیاب باعث گردش سنگ بالایی شده است.
در گذشته آسیاب ها دارای مالكیت خصوصی بوده كه به آنها آسیابان و به اصطلاح محلی ' لُوینه ' می گفتند . تعداد آسیاب ها در دوره صفویه حدود 50 تا 60 عدد بوده كه بخشی از آنها در اثر سیلاب های فصلی تخریب شد اما بسیاری از آسیاب ها با توجه به نیاز مردم دزفول به تامین آرد تا اوایل دوره پهلوی دوم ( دهه 40) فعال بوده كه با ورود تكنولوژی جدید نظیر كارخانه های آرد یا به اصطلاح محلی ' مكینه '، این آسیاب ها كاربرد خود را از دست دادند.
در گذشته در هر آسیاب پنج نفر مشغول به كار بودند ، یك نفر مسوول آوردن گندم ، یكی مسوول آوردن گندم ها تا سنگ آسیاب ، نفر سوم مسوول سنگ آسیاب و دیگری مسوول جمع آوری آرد بود ونفر پنجم نیز كه شب نگهبان آسیاب بود ، مسوول آسیاب بوده است.
در فصولی كه دبی رودخانه دز كاهش می یافت برای بالا آمدن سطح آب و همچنین انحراف آب به سمت آسیاب ها با استفاده از سبدهای حصیری كه درون آنها از سنگ پر می شد یك بند انحرافی موقت احداث می شد.
آسیاب های آبی دزفول در بخش های مختلف رودخانه دز ساخته شده اند ، تعدادی از آنها به فاصله حدود 800 متر از سد تنظیمی دزفول و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز ، تعدادی در زیر پل جدید (دوم) دزفول و تعدادی دیگر نیز در كنار پل قدیم دزفول ساخته شده اند.
با توجه به ارزش تاریخی و سبك معماری این آسیاب ها ، اقداماتی در راستای حفظ ، مرمت و احیای آسیاب ها توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول صورت گرفته كه عمده این اقدامات بر روی آسیاب های زیر پل دوم كه به آسیاب های شیخ و عماد نیز معروف اند صورت گرفته است.
احداث موزه آب با بازسازی و راه اندازی چرخ یكی از آسیاب های قدیمی دزفول از جمله اقدامات بسیار خوبی است كه در سالهای اخیر و در راستای احیای آسیابها و به تصویر كشیدن شیوه بهره برداری از آنها صورت گرفته است.
واقع شدن موزه آب دزفول (مجموعه آسیاب ها) در كنار رودخانه دز و در جاده ساحل در مركز شهر دزفول و در مجاورت بوستان ساحلی رعنا ، همچنین چشم انداز زیبای پل قدیم دزفول ، این مجموعه را به یكی از جاذبه های گردشگری دزفول تبدیل كرده است.
آسیاب های قدیمی دزفول به شماره 3984 در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده است.7279/648
دزفول- آسياب هاي آبي دزفول از آثار ارزشمند تاريخي ، معماري و گردشگري دزفول است كه در گذشته از آنها به عنوان بند و آسياب استفاده شده است.
