نگاهي به آيينهاي محرم در غرب خراسان رضوي

در همين چارچوب هر ساله آيينهاي سوگواري مختلف از آماده‌سازي مساجد و حسينيه‌ها گرفته تا علم‌بندان، سياهپوش كردن سر در مساجد و معابر و برپايي مجالس روضه‌خواني، سينه‌زني و زنجيرزني در مناطق شهري و روستايي غرب خراسان رضوي از سبزوار تا داورزن برپا مي شود كه ريشه در فرهنگ دينمدار مردم اين خطه دارد.
اجراي تعزيه، تشكيل هياتهاي عزاداري، نخل گرداني، علم گرداني، اطعام و نذري به ويژه در تاسوعا و عاشورا از ديگر سنتهاي جاري طي دهه نخست محرم در اين خطه هستند.
كارشناس باستان شناسي و فرهنگ عامه در اين مورد به خبرنگار ايرنا گفت: علم بندان مراسم آغاز ماه محرم است كه در هر نقطه اي از اين منطقه به نحوي خاص انجام مي شود.
محمد عبدالله زاده ثاني علمبندان داورزن را داراي رسومي خاص عنوان و بيان كرد: در اين مراسم ابتدا در محله اي موسوم به سرده كه در حال حاضر جايگاه نماز جمعه است اعضاء هيات بعد از برگزاري نماز اطعام مي شوند و سپس علمدار كه يكي از پيرغلامان پيشكسوت است علم را كه بطور معمول از چوب پاك با ارتفاع چهار تا پنج متر، قطر حدود 10 سانتيمتر و وزن حدود 20 كيلوگرم است بر پا مي دارد.
وي ادامه داد: در اين مراسم علمگردان با چاووش و ذكر صلوات بر محمد و آل محمد(ص) و ذكر مصيبت كربلا علم گرداني را از محله سرده شروع مي كند در حقيقت اين مراسم اعلام شروع ماه محرم با بر افراشتن علم عاشوراي حسيني و طي مسافت از خيابان و محله هاي شهر تا ميدان تعزيه است.
اين كارشناس فرهنگ عامه گفت: طي راه كل واقعه عاشورا به صورت نمادين گروه اشقيا شامل ابن زياد، ابن سعد، شمر و سپاهش با پوشش لباسهاي قرمز رنگ و گروه صالحين در بر گيرنده حركت امام حسين(ع) از حجاز به سمت كوفه با اصحابش با پوشش لباسهاي سياه و سبز رنگ شبيه سازي و شبيه خواني مي شود. براي ايجاد شور از سويي و اعلام به مردم از سوي ديگر و همچنين ايجاد ريتم و وحدت در اجراي مراسم از موسيقي دمي مثل ني، ساز كوبه اي مثل طبل بزرگ و ساز ضربي مثل سنج استفاده مي شود.
وي با اشاره به رجزخواني گروه اشقيا در بين راه، رجزخواني دو سپاه مقابل يكديگر و ذكر مصيبت ادامه داد: در پايان پارچه هاي نذر و نياز و سوگواري شامل 72 پارچه استعاره از 72 شهيد كربلا با ذكر صلوات بر محمد و آل محمد(ص) توسط پيشكسوتان و پير غلامان بر علم بسته و نخستين چراغ روشن مي شود.
عبدالله زاداه ثاني گفت: نخستين چراغ سواي اينكه به صورت نمادين تداوم عزاداري در شب را مي رساند در حقيقت طلب وجوهات ناشي از نذر و نياز و برآوردن حاجاتي است كه قبول درگاه حق قرار گرفته و توسط حاجتمندان به هيات اهداء مي شود.
وي افزود: سپس يكي از پشكسوتان در كيسه اي نذورات را جمع آوري مي كند و همزمان پيشكسوتاني كه پشت در پشت و موروثي مراسم علمبندان را بجا مي آورده اند پارچه اي سياه رنگ بر زمين پهن مي كنند و پارچه هاي نذري را به شكل مستطيل در چندلا در جهت درازاي پارچه در يك ابعاد خم مي كنند و تا مي زنند سپس در راس علم محلي كه بطور معمول نشان دست است(استعاره از خون ناحق ريخته و قاتل آن قصاص نشده است) پارچه را از وسط به دو نيمه مساوي تقسيم كرده روي علم مي بندند و با نخ يا پارچه سبز رنگ گرداگرد پارچه را مهار مي كنند. سپس علم در گودالي كه از قبل آماده شده برافراشته مي شود.
او ادامه داد: بلافاصله عزاداران با ايجاد حلقه حزن و اندوه زنجيروار دست چپ را در پهلوي راست عزادار ديگر قرار داده با دست راست سينه مي زنند و يك گام به جلو سپس خم مي شوند، با راست كردن قامت دست را بر سينه مي كوبند و چرخش به سمت راست با سينه زني يك ضربي ادامه مي يابد و با كلمات حسن، حسين، علي، حيدر و فرياد يا حسين بطور رسمي شروع ماه محرم الحرام و عزاداري آقا اباعبدالله الحسين(ع) را آغاز مي كنند و سينه زني تا 23 و 24 ضرب كه مرحله شور است ادامه مي يابد.
اين كارشناس فرهنگ عامه گفت: يكي ديگر از رسوم كه اكنون در برخي روستاهاي سبزوار از هفتم محرم تا روز عاشورا برگزار مي شود مراسم علم گرداني است.
وي افزود: علم يكي از نمادهاي عاشورا است و به بالاي آن پنجه يا تيغه مخصوص نصب مي كنند، علمها و علامتها را بيشتر جوانان نيرومند از زمين بلند كرده، در خيابانها راه افتاده و جمعيت پشت سر آنان به نوحه خواني و سينه زني مي پردازند.
او اظهار داشت: مراسم علم گرداني از روز هفتم محرم آغاز شده و عزادارن حسيني مقارن با ظهر عاشورا تمام آبادي و روستا را دور مي زنند. در مراسم علم گرداني جمعيت سوگوار فاصله منزل قبلي تا منزل بعدي را به آرامي سينه مي زنند و به صورت دو دسته ابياتي را در رثاي امام حسين(ع) و يارانش مي خوانند.
عبدالله زاده ادامه داد: در اين مراسم با حركت دادن علمها به همراه جمعيت سوگوار به در منازل مي روند و در حالي كه صاحب منزل حياط خانه را آب و جارو كرده و فرش نموده، علمداران علمها را به ديوار خانه تكيه مي دهند و جمعيت در بيرون يا داخل منزل توقف مي كنند آنگاه واعظ يا گرداننده اصلي مراسم كه اهالي را به خوبي مي شناسد براي صاحبخانه و درگذشتگان وي از خداوند طلب مغفرت مي نمايد و مستمعين هم با صداي بلند آمين مي گويند و براي شادي روح درگذشتگان فاتحه مي خوانند.
وي گفت: پس از ختم دعا صاحبخانه مطابق وسع مالي خود از حاضران پذيرايي كرده و مبلغ نقدي و يا غيرنقدي را به خادم مسجد و يا گرداننده مراسم براي هزينه در مسجد يا اطعام عزاداران تقديم مي كند.
او نخل گرداني را از ديگر رسوم روز عاشورا در اين خطه عنوان و بيان كرد: نخل گرداني استعاره از تشيع پيكر 72 شهيد كربلا است كه در شهرها و روستاهاي اين خطه از خراسان داراي رسومي خاص و نسبت به حجم نخل و مسافت طي شده متفاوت است.
وي نخل گرداني روستاي مزينان شهرستان داورزن و روستاي ايزي در شهرستان سبزوار را داراي سابقه طولاني عنوان و بيان كرد: بزرگترين نخل مربوط به مزينان است كه 80 نفر آن را حمل مي كنند.
اين كارشناس فرهنگ عامه افزود: صبح عاشورا هيات نخل گردان مزينان در محل امامزاده سيدحسن و سيداسماعيل با غسل روز عاشورا و طهارت جمع مي شوند. تمامي آنها سياهپوش هستند . برخي پارچه اي در شانه راست بسته كه انتهاي آن در كمر مهار شده و عده ديگر اين پارچه ها را در شانه چپ به نسبت اينكه در كدام طرف نخل قرار گيرند مي بندند. ابتدا نخل بر روي شاسي چوبي به شكل مكعب مستطيل با حدود هفت متر طول و سه متر عرض قرار مي گيرد. روكش شاسي پارچه سياه رنگ است. ابتدا شاسي مهار و سپس نخل روي شاسي مهار مي شود. وزن تقريبي نخل حدود 400 كيلوگرم و ارتفاع آن حدود پنج متر به شكل محراب است. اين نخل با پارچه هاي سياه و سبز رنگ با نقش لوزي شكل و نوشته هايي با مضامين كربلا تزئين مي شود.
وي افزود: ابتدا حاملان نخل يكصدا با فرياد ياحسين نخل را از زمين بلند مي كنند و بر شانه ها قرار مي دهند و مسافتي حدود 2500 متر را از امامزاده سيدحسن و سيداسماعيل تا محله پايين ده، سر قنات و گذر اصلي روستاي مزينان طي مي كنند و در ميدان تعزيه واقع در شرق روستا كه مستطيل شكل است و اطراف آن سكوهاي دايره اي شكل ايجاد كرده اند قرار مي دهند.
او ادامه داد: جلودار اين نخل افرادي هستند كه چوبي به طول حدود سه متر كه بر آن شش زنگوله ي بزرگ كه در سبزوار به 'دوراي' معروف است پيشاپيش نخل حمل مي كنند و صداي جرس آن به شكلي، شروع نخل گرداني را مي رساند.
عبدالله زاده افزود: در بين راه، سپاه اشقيا كه سر تا پا مسلح هستند و لباسهاي قرمز رنگ به تن دارند با زره و كلاهخود سوار بر اسب با كشيدن افسار اسب و شلاق زدن به اسب شيهه اسب را در مي آورند و با فرياد، طلب هم آورد مي كنند.
وي ادامه داد: صلحا كه سوار بر شتر كجاوه دار با لباسهاي سياه رنگ نقش خود را با نرمي و لطافت اجرا مي كنند، به رجز خواني مي پردازند و شبيه خواني و شبيه سازي به صورت متحرك صورت مي گيرد، عزاداران و مردم در قفا و پيشاني و ميمنه نخل حركت مي كنند و همزمان شبيه 'شير' هم استفاده مي شود.
او افزود: حدود 20 هيات با علمهاي محلات نخل را همراهي مي كنند. اين علمها چهار متر ارتفاع دارد و حدود 15 تا 20 سانتيمتر قطر و وزن آن حدود 20 كيلوگرم است. اين علمها را يك نفر بر سر دست حمل مي كند.
وي گفت: در كنار موارد مذكور همزمان سنگ زني و سينه زني كه استعاره از كتكهاي صورت گرفته بر ياران حسين بن علي(ع) و اسرا است يا پرتاب سنگ توسط هروله، اجرا مي شود.
او افزود: در بين راه دو طبال با طبل بزرگ بر طبل مي كوبند و دو نفر نيز سنج مي زنند. شير كه استعاره از كسي است كه در بعدازظهر عاشورا بر پيكر پاك شهدا حاضر مي شود و تيرها را از بدن زخمي آنها بيرون مي كشد، بر تخت روان در مسير در حركت است.
وي ادامه داد: نخل در ميدان تعزيه كه دايره اي شكل است قرار مي گيرد. دايره را نمادي از قدرت، زمان و رابطه خالق و مخلوق مي دانند و در اينجا بخاطر اينكه مجلس بالا و پايين نداشته باشد و همگي بتوانند آن را با تسلط كامل ببينند از اين هندسه استفاده شده است.
عبدالله زاده افزود: ابتدا سينه زني صورت مي گيرد و سپس گروههاي اشقيا و صلحا به نسبت نقش خود نقش آفريني مي كنند، مردم شمر را لعنت مي كنند و گريه عزاداران بلند مي شود و دسته ها و گروهها كه در حسينيه ها هستند گرداگرد علم سينه زني زنجيروار مي كنند.
وي ادامه داد: در روز 11 محرم نيز مراسم آتش زدن خيمه ها صورت مي گيرد.
عبدالله زاده گفت: پس از ماه صفر علمها واچيني مي شود و نخل در يخدان اين روستا كه موسوم به محله پايين ده است نگهداري مي شود.
اين كارشناس فرهنگ عامه همچنين به آيين سنگ زني روستاي صدخرو شهرستان داورزن اشاره و بيان كرد: اين مراسم در فهرست آيينهاي معنوي ثبت شده است.
وي افزود: بعد از نخل گرداني، نخل را روي شاسي از قبل تعبيه شده در حسينيه روستا مستقر مي كنند و اندك اندك جمع چوب زنان فرا مي رسند و از به هم پيوستن افراد گروهها شكل مي گيرد كه دايره وار در چندين حلقه حزن سنگ زني مي كنند.
او ادامه داد: ابتدا نوحه خوان با خواندن نوحه در بحر طويل با ريتم سه و چهار ضربي مجلس را براي كشاندن به مرحله شور كه 23 و 21 ضربي است آماده مي كند و در مرحله شور عزاداران پشت به پشت هم قرار مي گيرند و چوب را در پشت سر و سينه به هم مي زنند و با فرياد حسين جواب نوحه خوان را مي دهند. در قديم سنگ را به هم مي زده اند و در حال حاضر با چوب اين عمل صورت مي گيرد.
داورزن و سبزوار به ترتيب در 310 و 237 كيلومتري غرب مشهد مقدس قرار دارند.
8148/7499/1858