شیخ مصلح الدین مشرف الدین محمدبن عبدالله مشهور به سعدی شیرازی از بزرگان شعر و ادب پارسی است كه در سده هفتم هجری قمری در شیراز دیده به جهان گشود و از كودكی علوم دینی و ادبی را در مكتب خانه فراگرفت و پس از پایان تحصیلات مقدماتی راهی بغداد شد و با حضور در مدرسه نظامیه این شهر و بهره بردن از مجلس درس بزرگانی همچون «شهاب‌الدین عمر سهروردی» بر دانش خویش افزود.
استاد سخن پارسی پس از آن به فراگیری علوم رایج آن زمان چون تاریخ، سیره نبوی و فن خطابه پرداخت و برای كسب تجربه به شهرهای عراق، شام، حجاز، مكه، بیت المقدس، طرابلس و دمشق رفت و سرانجام در هنگام حكومت «اتابك ابوبكربن سعد» به دیار خویش بازگشت و به خلق آثار ارزشمند «بوستان و گلستان» همت گماشت.
كتاب بوستان در 10 باب و در قالب مثنوی نوشته شده است و مطلب های آن بیانگر درست زیستن، دوری از خشم، همدلی و شریك شدن در دردهای دیگران به منظور رسیدن به كمال به شمار می رود. گلستان نیز در یك دیباچه و هشت باب با نثری مسجع(آهنگین) به همراه آرایه های زیبای ادبی و نصیحت های اخلاقی نگاشته شده است. «كلیات، مواعظ، صاحبیه، قصاید سعدی، مراثی سعدی، مفردات سعدی، كتاب نصیحه الملوك، رساله در عقل و عشق، الجواب، مجالس پنجگانه و هزلیات سعدی» از دیگر اثرهای این سخن سرای نامی محسوب می شود.
او با بیانی شیرین و مهارتی وصف نشدنی، تجربه های تلخ و شیرین خویش را در حكایت ها و شعرهای خود بیان و بدین گونه افراد را برای برخورداری از زندگی سعادتمندانه به خوبی راهنمایی و هدایت می كند. سعدی تمامی آثار خویش را در قالب هایی همچون قصیده، رباعی، غزل و مثنوی به صورتی ساده و بی تكلف سرود و عشق، شور و شوق را در غزل به خوبی مطرح كرد و بدین شكل تصویر نوینی از غزل سرایی به وسیله او آغاز شد و در زمان حافظ به تكامل رسید.
نكته های دستوری، عنصر وزن و موسیقی در آثار سعدی به صورت كامل رعایت شده است و ایجاز(خلاصه گویی) در شعر و كلام این شاعر وارسته نقش ویژه ای دارد. او از موسیقی و عوامل موسیقی ساز در سبك و زبان شعرهایش بهره می جوید و آرایه های ادبی همچون جناس، واج آرایی، تكرار كلمه ها، تكیه های مناسب، موازنه های هماهنگ و لف و نشرهای مرتب(پیچش و گسترش) را به گونه ای هنرمندانه به كار می برد. خواننده در شعر این ادیب برجسته، پیش از آن كه متوجه صنعت های ادبی به كار رفته شود، جذب زیبایی، هماهنگی و لطافت سروده ها خواهد شد.
طنز و ظرافت نیز جایگاه ویژه ای در ساختار سبكی آثار سعدی شیرازی دارد، البته خاستگاه این طنز به نوع نگاه و تفكر این شاعر باز می گردد، طنز وی سرشار از روح حیات و سرزندگی است و او به یاری این آرایه های ادبی، خشكی را از كلام خود دور می سازد، پویایی را به آن باز می گرداند و این چنین كلام خویش را اثرگذار می سازد.
جایگاه سعدی در میان بزرگان ادب جهان آن چنان ارزشمند است كه افراد بسیاری، این شاعر بزرگ را مورد ستایش قرار داده اند، از این میان «اِرنِست رِنان» زبان شناس و نویسنده فرانسوی درباره سعدی میگوید: «سعدی، واقعا یكی از نویسندگان ماست. ذوق سلیم و تزلزلناپذیر او، لطف و جذبهای كه به روایاتش روح و جان میبخشد، لحن سُخریهآمیز و پرعطوفتی كه با آن معایب و مفاسد بشریت را گوشزد میكند، این همه اوصاف كه در نویسندگان شرقی به ندرت جمع میآید، او را در نظر ما عزیز میدارد».
«باریه دومنار» مترجم بوستان سعدی به زبان فرانسوی، درباره نفوذ وی در اروپا عنوان كرده است: «از تمام گویندگان شرقی، سعدی تنها شاعری است كه مورد درك و دریافت اروپاییان قرار گرفته و علت این افتخار و اعتبار او این امر به شمار می رود كه سعدی در گلستان جامع تمامی صفاتی برشمرده می شود كه جمالشناسی نوین خواستار آن است».
این سخن سرای بزرگ سال های پایانی عمر ارزشمند خود را در خلوت سپری كرد و به نوشتن سروده های دلنشین خویش ادامه داد و سرانجام در نیمه دوم سده هفتم هجری خورشیدی رخ در نقاب خاك كشید و به دیار حق شتافت.
شهرت جهانی این بزرگمرد عرصه علم و ادب سبب شد تا مركز سعدی شناسی ایران؛ یكم اردیبهشت 1381 خورشیدی را روز بزرگداشت این شاعر بلندآوازه نامگذاری كند.
«مهدی محبتی» استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت سعدی شیرازی درباره آن كه او را با عنوان استاد سخن پارسی یاد می كنند، گفت: چند ویژگی باید وجود داشته باشد تا این عنوان را برای فردی به كار برد، نخست، قالب سخن بایستی شیوا، زیبا، گیرا و رسا باشد. دلیل دیگر آن كه مفهوم و محتوای شعر علاوه بر چهار ویژگی بیان شده، پیام عمیق انسانیت را به شنونده انتقال دهد تا به آنان در زمینه های گوناگون كمك كند. مطلب دیگر این است كه محتوا و سخن چگونه به یكدیگر پیوند خورده اند و آیا گوینده توانسته است بهترین پیوستگی را ایجاد كند. در واقع وجود این عوامل در سروده های سعدی شیرازی و تاثیر اثرهای او بر شاعران و ادیبان دیگر، سبب شد تا او را «استاد سخن پارسی» بنامند.
استاد زبان و ادبیات فارسی درباره قالب های شعری سعدی شیرازی، بیان داشت: قالب های شعری این شاعر، بیشتر در زمینه غزل و مثنوی است. بخشی از قالب كتاب بوستان كه بیشترین حجم آن را غزل دربرمی گیرد، مثنوی است، گلستان نیز تركیبی از نثر و نظم محسوب می شود. این غزلسرا بیشتر موضوع های اجتماعی، حكمی و اخلاقی را در قالب مثنوی مطرح می كند و در زمینه عشق و مسایل عاطفی از غزل بهره می گیرد. در واقع سه طیف معنا در شعرهای وی مطرح است، طیف نخست؛ قصیده ها و قطعه ها به شمار می رود كه در آن پادشاهان و توده مردم مورد خطاب قرار می گیرند، به همین دلیل سطح سخن، ساده تر و محتوای آن اخلاقی محسوب می شود. بوستان نیز برای طبقه متوسط فكری، یعنی افرادی كه به دنبال اصلاح جامعه هستند، نوشته شده است. اوج نكته های سعدی در غزل های او مشاهده می شود، موضوع هایی كه او در این قالب مطرح می كند، بسیار والا است و عشق فردی و الهی را در بالاترین میزان در غزل نشان می دهد و به همین دلیل فهم آن برای هر فردی آسان نیست.
وی درباره تاثیرگذاری شعرهای سعدی شیرازی بر ادیبان و شاعران دیگر، تصریح كرد: او با بسیاری از شخصیت های مهم ادبی آشنا شده و از آنها تاثیر پذیرفته است اما از میان این ادیبان، «امام محمد غزالی» در زمینه اخلاق بر وی اثر گذاشته و علاوه بر آن از «فردوسی، ظهیر فاریابی و فرخی سیستانی» بسیار تاثیر پذیرفته است، همچنین این شاعر بزرگ با عمق كلام خویش توانست بر تمامی شاعران و ادیبان پس از خود اثرگذار باشد كه از این میان «حافظ شیرازی» آشكارا بر تاثیرپذیری از شعرهای سعدی تاكید دارد و در دوره معاصر نیز «محمدتقی بهار» این امر را بیان می كند.
مهدی محبتی درباره ویژگی های كلام سعدی، گفت: در زمینه نثر و نظم، ویژگی شعرهای او تفاوت دارد و قصیده ها، غزل ها و قطعه های وی باید هركدام از یك منظر مورد بررسی قرار گیرند، به صورت كلی ویژگی اصلی شعر سعدی، روانی كلام و ارتباط سریع با مخاطب است، یعنی هنگامی كه شعرهای این غزلسرا خوانده می شود، در ظاهر بسیار آسان و قابل فهم است اما نمی توان همچون او شعر سرود. به همین دلیل شعر سعدی را سهل ممتنع می دانند، به آن معنا كه در ظاهر، فهم آن آسان به نظر می رسد اما سرودن آن بسیار دشوار به شمار می رود. یكی از ویژگی های ممتاز سعدی آن است كه مخاطب در هنگام خواندن آثار او می پندارد، شاعر، تنها با وی سخن می گوید. دیگر ویژگی كلام سعدی همزاد پنداری محسوب می شود و این امر را به خوبی در تمامی غزل های خویش نشان می دهد.
استاد زبان و ادبیات فارسی در ادامه یادآور شد: عمق مفاهیم انسانی، روانی و رسایی كلام در آثار استاد سخن پارسی سبب می شود كه آثارش، ممتاز و برجسته شود. برای درك ویژگی های كلام سعدی باید هدف هایی را كه به آنها دست یافته است و مكتب اخلاقی و فكری این شاعر را به خوبی شناخت. سعدی را اخلاقی ترین شاعر فرهنگ ایران زمین می پندارند، فردی كه انسان مدار مطلق است؛ به صورتی كه وی در بیتی آشكارا بیان می كند؛ «بنی آدم اعضای یكدیگرند/ كه در آفرینش ز یك گوهرند/ چو عضوی به درد آورد روزگار/ دگر عضوها را نماند قرار/ تو كز محنت دیگران بی غمی/ نشاید كه نامت نهند آدمی»
وی در پایان از تاثیر شعرهای این غزلسرا در جامعه كنونی سخن گفت و افزود: سعدی از تاثیرگذارترین شاعران فرهنگ و ادب ایران زمین به شمار می رود و اثرگذاری شعرهایش در دوره معاصر سبب شد تا سازمان ملل نیز بیتی از سروده های او را بر سر در خویش نصب كند. اكنون برنامه ریزان فرهنگی و رسانه ها می توانند نسل جوان را با دیدگاه های او آشنا سازند و بایستی شخصیت سعدی و دیگر بزرگان علم و ادب ایران به صورت دقیق معرفی شود، زیرا این امر راهنما و راهگشای آنها در زمینه های گوناگون خواهد بود.
*گروه اطلاع رسانی(فاطمه مهدوی)
پژوهشم**9128**2002**9131
تهران- ایرنا- سعدی شاعری پارسی گو و سخنوری حكمت آموز در تاریخ ادبیات این مرز و بوم محسوب می شود و آثارش آینه تمام نمای فرهنگ و تاریخ ایرانی است. ادیبی برجسته كه با زبانی فاخر توانست استحكام، ظرافت، استواری و زیبایی را در سروده ها و نگاشته های خویش جلوه گر سازد.
