به گزارش ایرنا، رگ های خشك و بی جان زمین، نشانی از زخم به جا مانده از تلاش غارتگران آب برای سرقت این مایه حیاتی دارد؛ تا جایی كه زمین، تنها راه برای حفظ اندك مایه حیاتی باقی مانده را پناه دادن آن در عمق زمین و فرسنگ ها دورتر از دسترس انسان می بیند.
پیشینیان و موی سپید كرده ها به خوبی به یاد دارند كه روزی برای دسترسی به آب، نیاز به كندن چاه های عمیق نبود بلكه با یك تا 2 متر حفر گودال هم می شد به آب رسید؛ اما چشم طمع بشر به این مایع حیاتی و برداشت بی رویه و بدون نظارت آن، تخریب دشت ها و بیابانی شدن زمین را موجب شد و در تداوم دست اندازی به این منابع خدادادی، چهره طبیعت نیز به نشانه اعتراض به قدرنشناسی انسان، تهی از زیبایی و سرسبزی شد.
با وجود فریادهای بی صدای زمین، بشر بی توجه به این زنگ خطرها و هشدارها همچنان به غارت بی حد و حصر از این منبع خدادادی ادامه داد و ثمره این بی توجهی و بی برنامه گی در برداشت از آب های زیر زمینی، فرو نشست زمین و پدید آمدن فروچاله هایی بزرگ و عمیق در دشت های فامنین، كبودرآهنگ و قهاوند بود به طوری كه به گفته كارشناسان زمین شناسی، مشابه فروچاله های دشت كبودرآهنگ از نظر عمق و بزرگی در كشور دیده نشده است.
طبق آمارهای ارائه شده تاكنون 14 استان ایران از جمله تهران، كرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مركزی، اردبیل و گلستان با پدیده فرونشست زمین مواجه شدند.
تمامی كارشناسان حوزه آب و زمین شناسی بر این امر اتفاق نظر دارند كه استفاده بی رویه از آبهای زیر زمینی و مدیریت نادرست آن عامل اصلی پدیده فرونشست زمین است.
آمارها روند مصرف آب در ایران را بسیار بیشتر از استاندارد نشان می دهد در حالیكه ایران با متوسط نزولات جوی 260 میلی لیتر در سال، از كشورهای خشك جهان و دارای منابع آب محدود است.
كارشناسان معتقدند سرانه منابع آب تجدید شونده هر ساله رو به كاهش می رود و پیش بینی ها گویای این است كه در سال 1400 رقم پیش بینی شده برای این حوزه به حدود 800 متر مكعب كاهش می یابد كه این آمار پایین تر از مرز كم آبی یعنی یك هزار متر مكعب است.
در این میان برخی كارشناسان جانمایی نادرست نیروگاه شهید مفتح و حفر چاه های عمیق برای این نیروگاه را از عوامل خشك شدن دشت های كبودرآهنگ و مهاجرت روستانشینان می دانند تا جایی كه این نیروگاه و نحوه تامین آب آن سالها به یكی از معضلات اساسی استان همدان تبدیل شده بود.
برای برون رفت از این معضل هر چند دیر هنگام ولی اجرای خط انتقال پساب فاضلاب تصفیه خانه شهر همدان به نیروگاه شهید مفتح با بهره گیری از محل اعتبارات وزارت نیرو پیگیری شد و این نخستین باری بود كه پساب فاضلاب برای تولید برق در كشور به كار گرفته شد؛ گویا با اجرایی شدن این طرح بیش از 80 درصد نیاز نیروگاه بخاری به آب كاهش می یافت.
به دنبال اجرای طرح انتقال پساب، از 22 حلقه چاه نیروگاه شهید مفتح 20 حلقه از مدار خارج شد و تنها 2 حلقه چاه برای استفاده شرب و بهداشت فعال باقی ماند.
البته تلاش دیرهنگام برای اجرای چنین طرحی موجب كاهش سطح آب، افزایش شوری خاك و كاهش پوشش گیاهی و در نهایت بیایانی شدن 65 هزار هكتار از اراضی این استان در محدوده قهاوند شد.
فرماندار كبودرآهنگ در این خصوص به ایرنا، گفت: اگر بگوییم نیروگاه شهید مفتح تأثیری برآب منطقه نداشته صحیح نیست، اما این كه بخواهیم تمام مشكلات ناشی از كم آبی را به خاطر وجود نیروگاه بدانیم هم اشتباه است؛ چراكه این شهرستان چندسالی است كه با پدیده خشكسالی مواجه است، در حالی كه نیروگاه بیش از دو دهه مشغول به فعالیت است.
احسان قنبری اظهار كرد: چندسالی است كه تأمین آب نیروگاه از محل تصفیه فاضلاب های شهری صورت می گیرد و با ساخت برج های خنك كننده خشك نیروگاه، مصرف پساب ها نیز كاهش داشته است.
وی تاكید كرد: كمبود آب در كبودرآهنگ یك شبه رخ نداده است، بلكه هر ساله آب های زیرزمینی این منطقه یك متر افت كرده اند كه علاوه بر نیروگاه عوامل دیگری چون مصرف ناصحیح آب و حفر چاه های غیرمجاز در گرفتار شدن شهرستان با تنش آبی موثر بوده است.
قنبری گفت: با وجود تلاش مسئولان برای مسدود كردن چاه های غیر مجاز، در سه سال گذشته یك سوم این چاه ها مسدود شده و برخی نیز اقدام به حفر مجدد چاه غیرمجاز كردند.
فرماندار كبودرآهنگ بر ضرورت اصلاح نحوه كشت برای مدیریت آب تاكید كرد و گفت: چند سالی است محصولات پر آب بری چون سیب زمینی كمتر در این شهرستان كشت می شود و محصولاتی چون زرشك، زعفران و بادام جایگزین آن شده است.
مرتضی عزالدین یكی از كارشناسان حوزه آب كه پیشتر مدیریت آب منطقه ای همدان را بر عهده داشت، درباره علل و عوامل ایجاد فروچاله های استان، گفت: آب یك ماده هیدرولیكی است كه به دلیل حجم و فشار خود، لایه‌های زمین را به صورت پایدار نگه می دارد.
وی عنوان كرد: با خالی شدن آبخوان، لایه هیدرولیك ضعیف شده و فشار آن كاهش می یابد و در ادامه زمین نشست كرده و فروچاله یا شكاف هایی در زمین ایجاد می شود.
این كارشناس یادآوری كرد: در دهه گذشته شاهد فروچاله در دشت های همدان نبودیم اما هم اینك به علت افت و شكاف زمین در دشتهای كبودرآهنگ و فامنین این مناطق بیشترین فروچاله ها را به خود اختصاص داده است.
وی ادامه داد: دشت های همدان به دلیل افت زیاد منابع آب زیرزمینی همیشه با تهدید ایجاد فروچاله و افت زمین مواجه هستند چراكه از بین رفتن هیدرولیك آب جبران ناپذیر است و دیگر امكان جابجایی زمین از طریق آب به صورت هیدرولیك وجود ندارد.
سرپرست شركت آب منطقه ای استان همدان نیز از وجود 24 فروچاله در دشت های استان به علت برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی خبر داد و اظهاركرد: دشت های همدان به دلیل افت زیاد منابع آب زیرزمینی همیشه با تهدید ایجاد فروچاله و افت زمین مواجه هستند.
منصور ستوده تعداد محدوده‌های مطالعاتی استان همدان را 13 محدوده مستقل و مشترك اعلام و اضافه كرد: از این تعداد 10 محدوده مطالعاتی ممنوعه بوده و محدوده مطالعاتی كبودرآهنگ، رزن- قهاوند و اسدآباد به سبب برداشت‌های بیش از حد به عنوان دشت های ممنوعه بحرانی تلقی شده است.
وی ادامه داد: برای كاهش سرعت افت آب های زیرزمینی مسدود كردن چاه های غیرمجاز در دستور كار قرار گرفت و با انسداد 2 هزار و 437 حلقه چاه غیرمجاز بیش از 204 میلیون مترمكعب در مصرف منابع آب زیرزمینی صرفه جویی شد.
وی با بیان اینكه 85 درصد از كشور در شرایط خشك، نیمه‌خشك و فراخشك قرار دارد، عنوان كرد: میزان بارندگی كشور از حد متوسط جهانی كمتر است و توزیع بارش در شرایط یكسانی قرار ندارد. همچنین میزان آب تجدید‌پذیر بسیار كم است كه با افزایش جمعیت روند كاهش آب نیز سرعت بیشتری پیدا كرده است.
سرپرست شركت آب منطقه ای همدان، اجرای طرح های احیا و تعادل بخشی به منابع آبی را عاملی موثر در كاهش سرعت افت آبهای زیر زمینی این استان دانست.
به اعتقاد ستوده، مهمترین خسارت و تهدیدها ناشی از افت سطح آب های زیرزمینی، تشدید بحران های اجتماعی است.
وی افزود: سالانه به طور متوسط حدود 90 تا 100 سانتیمتر سطح آب های زیر زمینی كاهش می یافت كه بیشترین میزان كاهش با 40 متر متعلق به كبودرآهنگ است.
سرپرست شركت آب منطقه ای همدان اظهاركرد: سرانه آب تجدید پذیر تابعی از جمعیت است و با افزایش جمعیت این سرانه كاهش می یابد.
ستوده با ذكر اینكه همدان با كمبود منابع تجدید پذیر مواجه است، افزود: طبق آمارهای جهانی، منابع آب تجدید پذیر هفت هزار متر مكعب برای هر نفر است در حالیكه این آمار در همدان برای هر نفر یك هزار و 672 متر مكعب است.
وی تاكید كرد: طبق شاخص های پیش بینی شده برای سرانه آب، اگر منطقه ای منابع آب تجدید پذیر آن به یك هزار و 700 متر مكعب برسد با تنش آبی مواجه می شود كه هم اینك می توان عنوان كرد همدان از مناطقی كه با بحران آبی مواجه است.
سرپرست شركت آب منطقه ای همدان گفت: در كشور و استان بیش از 60 درصد منابع آبی تجدید شونده مصرف می شود و این به معنای قرار گرفتن در بحران كم آبی شدید است.
وی بیان كرد: همدان با وجود بهره گیری از سه حوزه آبریز، منابع آبی تجدید پذیر آن به 2 هزار و 907 میلیون متر مكعب می رسد و این به معنای كسری سالانه 203 میلیون مترمكعب آب در این استان است.
سرپرست شركت آب منطقه ای همدان افزود: همدان دارای سه سد با حجم آبی و ظرفیت مخازن مناسب است و شهرهای كبودرآهنگ و قهاوند بیشترین منابع آب زیرزمینی را دارند.
ستوده گفت: تصویب طرح احیا و تعادل بخشی منابع آبی در كشور كار بزرگی بود كه زمینه اجرای چنیدن طرح از جمله انسداد چاه های غیرمجاز، جلوگیری از برداشت اضافی و هوشمند كردن چاه ها با نصب كنتورها را فراهم كرد.
وی اضافه كرد: یكی از اولویت ها و هدفگذاری های آب منطقه ای با همكاری جهاد كشاورزی ثابت نگهداشتن روند افت آب های زیرزمینی بود كه بر اساس آن در این صورت باید سالانه پنج میلیون متر مكعب را در طول 20 سال حفظ كرد تا كسری آب به وجود آمده رفع شود.
معاون آبخیزداری اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان هم در ابن باره گفت: سالانه هفت برابر ظرفیت سد اكباتان، ترازنامه منابع آبی دشت ها و سفره های زیرزمینی استان منفی شده و رو به نابودی می‌رود.
سعید رسولی اظهاركرد: ترازنامه منفی حجم سفره های زیر زمینی آب استان همدان 224 میلیون مترمكعب است و به طور متوسط، سالانه ارتفاع سطح سفره‌های آب زیرزمینی استان یك متر پایین آمده و این افت شدید سطح سفره های آب های زیر زمینی در 2 دهه گذشته شتاب بیشتری گرفته است.
وی ادامه داد: در 2 دهه گذشته آب موجود در دشت كبودرآهنگ 40 متر، همدان 20 متر، رزن و قهاوند 22 متر، ملایر 24 متر، نهاوند 12 متر، تویسركان 17 متر و اسدآباد 23 متر افت داشته است.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان بیان كرد: حدود 24 فروچاله بزرگ در قهاوند و شهرستان كبودرآهنگ به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب های زیرزمینی ایجاد شده است كه احیا سفره‌های از دست رفته بسیار مشكل و دور از ذهن به نظر می رسد.
رسولی تاكیدكرد: پایین بودن بهره وری آب در بخش كشاورزی، استفاده سنتی و مكانیزه نبودن آبیاری در بخش كشاورزی و اتكاء بیش از حد بخش كشاورزی به آب های زیرزمینی به طور حتم افت سطح آب های زیرزمینی و ترازنامه منفی منابع آبی را در پی دارد.
وی استفاده نادرست از منابع آبی و برداشت های بی رویه از آب های سطحی را مهمترین دلیل كاهش كیفیت و كاهش تدریجی ذخایر آب های زیرزمینی استان ارزیابی كرد.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان گفت: برای كاهش استفاده از آب های زیرزمینی، سد شنجور رزن، سد كلان ملایر و سد سرابی در تویسركان به بهره برداری رسید و سدهای نعمت آباد در اسدآباد و گرین در نهاوند نیز در دست ساخت است.
رسولی ادامه داد: طرح های تغذیه سفره های آب زیرزمینی، ساخت بندها و دیگر طرح ها نیز با هدف تقویت منابع آبی و بهبود وضع سفره های آب زیر زمینی در دستور كار منابع طبیعی و آبخیزداری قرار دارد.
وی تغییرات اقلیمی، افزایش دمای هوا، تبخیر و تعرق بالا، افزایش هدر رفت آب در بخش كشاورزی، حفر چاه های غیرمجاز و خشك شدن تعداد زیادی از چاه های كشاورزی را عامل افزایش مهاجرت روستائیان به حومه شهرها و بروز پدیده حاشیه نشینی دانست.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان ادامه داد: این عوامل از سوی دیگر بروز بحران های زیست محیطی و فرونشست زمین را روز به روز افزایش می دهد.
به گزارش ایرنا، با توجه به تداوم خشك سالی و تغییرات اقلیمی و كاهش منابع تجدید پذیر در كشورمان به ویژه استان همدان، انتظار می رود با ترویج فرهنگ الگوی صحیح مصرف آبدر بخش كشاورزی و خانگی، نظارت دقیق بر روش های آبیاری و الگوی كشت، انسداد چاه های غیرمجاز و جلوگیری از حفر مجدد آنها، از مرگ تدریجی دشت های همدان و تولد فروچاله ها جلوگیری شود.
7526/2090
گزارشگر: علیرضا جهانگیری** انتشار دهنده: سعید زارع كندجانی
همدان- ایرنا- چپاول بی حد و حصر آب های زیرمینی بزرگترین فاجعه زیست محیطی را برای همدان به ارمغان آورده است و دشت های استان در اعتراضی بی صدا به این بی مهری ها، سفره دل باز كردند و دهان به گلایه گشودند تا اینك شاهد فروچاله ها در پایتخت تاریخ و تمدن ایران باشیم.