مقتل‌خوانی؛ تمنای حزن و اندوه ایران شیعه در شكل آیینی

به گزارش روز چهارشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، حماسه عاشورا و واقعه كربلا با توجه به تمامی ابعاد اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و سیاسی آن كه در سال 61 هجری قمری همزمان با حكمرانی خاندان بنی امیه صورت گرفت؛ اگر با وجود كاتبان، راویان و یاران صدیق حضرت امام حسین (ع) همراه نبود، بی‌هیچ تردیدی آن‌گونه كه امروز با تمام ابعاد جریان سازش در تار و پود زندگی مسلمانان به دست آنها رسیده، حاصل نمی‌‌شد.
كیست كه در این میان نقش راویان صدیق و همچنین همراهان حسین علیه السلام را در ثبت و روایت مظلومیت، شهادت، ایثار و از جان‌گذشتگی او و یاران باوفایش را فراموش كند.

** مقتل‌خوانی، كهن‌ترین شیوه سوگ و تعزیت عاشورایی
در مرور آیین‌های مختلف مذهبی و دینی به ویژه آیین‌های متكی بر واقعه عاشورا در ایران زمین، به یكی از گونه‌های ماندگار و ثبت شده به شكل ملی در كشورمان بر می‌خوریم كه آن را آیین «مقتل‌خوانی» می‌نامیم.
آیینی كه طی آن شاهد رفتارهای نمایشی و مذهبی مردم سرزمین‌مان در رثای امام سوم شیعیان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) هستیم. شیوه اجرای «مقتل‌خوانی»، امروزه به عنوان یكی از گران‌سنگ‌ترین منابع مكتوب و مرثیه‌سرایی سید و سالار شهیدان در تاریخ كشورمان درج شده است.
در حقیقت آیین «مقتل‌خوانی» یكی از قدیمی‌‌ترین آیین‌های سوگ با اشكال نمایشی و مذهبی در فرهنگ ایران شیعی به شمار می‌‌رود كه ریشه آن از كتاب‌های موسوم به نام «مقتل» كه برگرفته شده از واقعه عاشورا هستند سرچشمه می‌گیرد.
به گواهی تاریخ و با استناد به اسناد متقن موجود در تاریخ، بعد از واقعه عاشورا در سال 61 هجری قمری نخستین شاهدان و راویان این اتفاق خانواده امام حسین علیه السلام به ویژه حضرت سجاد (ع) و راوی حادثه كربلا حضرت زینب كبری سلام الله علیها بودند.
شكی در این مسئله وجود ندارد كه در روایت واقعه عاشورا، برخلاف رفتارهای نمایشی ایرانیان به هیچ وجه نیازمند افزودن تخیلات یا اغراق در رفتارها، رخدادها و حوادث صورت گرفته نیستیم؛ چرا كه حماسه شهامت ایثار و مظلومیت حضرت امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش در واقعه عاشورا چنان تراژدی عظیمی را رقم زد كه بی‌هیچ كم و كاستی تنها ذكر روایت آن می‌‌تواند همراه با سوگ و ماتم برای اهالی و دلدادگان خاندان عصمت و طهارت باشد.

** عرض ارادت دفترخوانان و نقالان به مقتل‌خوانی
هر چند شاید امروزه مداحی نقش پررنگ‌تری نسبت به مقتل‌خوانی در كشور ما پیدا كرده و طی یكی دو دهه اخیر شاهد اجراهای كمتری از روایت‌های مقتل‌خوانی در دهه نخست ماه محرم هم سو و هم‌داستان با آیین سوگواری حضرت امام حسین علیه السلام هستیم؛ اما نباید فراموش كنیم كه ریشه هنر آیینی مانند مداحی نیز كاملا سرچشمه‌اش به مقاتل و كتاب‌های ثبت شده از اتفاق و حوادث روز عاشورا و شهادت حضرت امام حسین باز می‌گردد.
با مرور گذشته تاریخی آیین «مقتل‌خوانی» به این نكته پی می‌بریم كه شاید در ابتدا شاهد اجرای این آیین صرفا در بخشی از نقاط فلات مركزی ایران به شكلی كاملاً محدود بوده‌ایم؛ اما ارادت ایرانیان به ساحت مقدس حضرت امام حسین علیه السلام و واقعه جانگداز عاشورا و عزاداری‌های ماه محرم و صفر باعث شد تا این شكل از ارادت و رفتار آیینی از فلات مركزی ایران راه خود را به تمامی نقاط كشور باز كند و امروز حداقل با تورق تاریخ دو قرن اخیر، شاهد اجرای «مقتل‌خوانی» در تمامی نقاط كشور هستیم.
«پرده‌خوانان» و «نقالان» به عنوان راویان همیشه همراه آیین ‌های نمایشی ایرانی نیز با توجه به ارادت مردم در ماه های مذهبی خاص مانند ماه محرم، ماه صفر و یا شب‌های شهادت حضرت امیرالمومنین علی(ع) در ایام ماه مبارك رمضان سعی می‌كردند در روایت خوانی، نقالی و یا پرده‌خوانی خود به روایت حماسه‌سازی روزهای حماسه‌سازان دشت كربلا و در نهایت واقعه عاشورا بپردازند.
به همین دلیل است كه در آیین «مقتل‌خوانی» ریشه‌های بسیار عمیقی از پیوندهای آیین‌های نمایشی باستان ایران را چون نقالی، دفترخوانی، پرده‌خوانی و همچنین در مواردی چاووش‌خوانی را شاهد هستیم.
فراهنگ** ا.خ** 9053