لايروبي رودخانه ها در گلستان، كجا و چگونه؟ *سيدمحسن حسيني

رودخانه ها در مسير حركت خود چه در زمان طغياني شدن و چه در زمان عادي، بر مواد كف و ديواره هاي خود تاثير مي گذارند.
رودخانه ها به سه گروه 'جوان' ، 'بالغ' و 'پير' تقسيم مي شوند و به طور كلي معمولا يك رودخانه در امتداد مسير خود ويژگيهاي جوان تا پير را نشان مي دهد . نحوه رفتار هريك از اين رودخانه ها با مواد كف و ديواره هاي خود با ديگري متفاوت است كه نتيجه آن، لزوم يا عدم لزوم لايروبي رودخانه است.
رودخانه هاي جوان رودخانه هايي هستند كه در مناطق كوهستاني و با شيب تند جريان دارند. معمولا فرآيند فرسايش در آن ها شديد است و از اين رو مقطع آن ها در حال تغيير هميشگي مي باشد. در طول مسير آنها آبشار، گوداب و حالت پلكاني مكرر وجود دارد و شيب آن ها بيش از 10 درصد است.
در رودخانه هاي جوان معمولا نه تنها نيازي به لايروبي نيست بلكه با توجه به فرسايش شديد كف و ديواره هاي رودخانه كه نتيجه آن عميق تر و عريض تر شدن رودخانه است و تاسيسات درون رودخانه و اراضي كنار رودخانه را تهديد مي كند، لازم است سازه هاي حفاظت كننده كف و ديواره مانند بريدهاي عرضي و ديواره سازي رودخانه در محل هاي مورد نياز ساخته شود.
البته وجود رسوبات نسبتا درشت دانه كه اصطلاحا مصالح رودخانه اي ناميده مي شود، در مسير حركت خود به پايين دست، در مناطقي به صورت مقطعي مانع جريان آب مي شود كه در صورت لزوم با مطالعه و نقشه برداري دقيق و طي عملياتي حساب شده و موقتي بايستي ساماندهي شده و در بستر رودخانه جابجا شود و يا به خارج از بستر رودخانه منتقل گردد.
لازم است در اين جا به اين نكته اشاره شود كه با توجه به اقتصادي بودن اين رسوبات گاها دستبرد و برداشت غيراصولي و غيرقانوني آن صورت گرفته و در نتيجه به شدت فرسايش رودخانه ها افزوده مي شود.
رودخانه هاي بالغ با شيب نسبتا كم عمدتا در محدوده كوهپايه ها و در آستانه ورود به ناحيه جلگه اي جريان دارند. رودخانه بالغ پايدار بوده و مقاطع عرضي در هر بازه آن قادر به حمل بار رسوبي ورودي به آن بازه مي باشد. شيب رودخانه هاي بالغ اغلب كمتر از 2 درصد است.
رودخانه هاي بالغ رودخانه هاي متعادل هستند. از لحاظ پايداري، رودخانه متعادل را مي توان به دو بخش پايدار استاتيكي و پايدار ديناميكي تقسيم كرد. در حالت پايدار استاتيكي، رودخانه ها به مرحله اي رسيده اند كه نيروي جريان در آن ها قادر به شستن كف و فرسايش كناره ها و به عبارتي حمل رسوب به صورت بار بستر و يا بار معلق نيستند و كناره ها و كف اين رودخانه ها در بيشتر طول سال ثابت است.
رودخانه هاي بالغ معمولا نيازي به لايروبي ندارند مگر آن كه سازه هاي تقاطعي مانند پل ها در مسير رودخانه مانع ايجاد كند و آن را نيازمند لايروبي نمايد.
رودخانه هاي پير، رودخانه هايي با شيب كم، جرياني آرام و سيلابدشت عريض هستند. اين رودخانه ها شديدا پيچ و خم دار بوده و در جريان هاي عادي رسوبگذاري مي كنند.
اين رودخانه ها معمولا در مرز بستر اصلي و بستر سيلابي داراي تراس هاي طبيعي هستند كه در استان گلستان به آن ها 'طوقه' گفته مي شود. در رودخانه هاي پير معمولا شيب مجراي اصلي به 1 صدم درصد و يا كمتر تقليل مي يابد.
در رودخانه هاي پير، بار رسوبي زيادي از بالادست وارد رودخانه مي گردد ولي به دليل اين كه رودخانه وارد دشت شده و شيب آن كم مي شود، رسوبات برجاي مي ماند. گسترده شدن دلتاي رودخانه در مصب آن و يا وارد شدن بار رسوبي زياد از يك شاخه فرعي به آبراهه اصلي رودخانه ها و يا وجود موانعي مانند پل ها نيز مواردي از عوامل تاثيرگذار بر رسوبگذاري بيشتر در رودخانه ها هستند.
رودخانه هاي پير نيازمند لايروبي مداوم هستند و با توجه به گسترش شهرها و روستاها و تاسيسات اقتصادي در پيرامون و يا مناطق تحت تاثير رودخانه هاي پير در دشت ها و جلگه ها ، نياز به لايروبي بيش از ادوار گذشته احساس مي شود.
يكي از محورهاي 8 گانه عمليات مهندسي رودخانه ، 'لايروبي' است.
همانطور كه اشاره شد، جريان آب رودخانه از بالا دست با خود رسوباتي مي آورد كه دلايل مختلفي مانند ويژگيهاي زمين شناسي، كم بودن پوشش گياهي در بالادست، دخالت هاي انساني در حوضه و مسائلي از اين دست دارد.
اين رسوبات در نقاطي از رودخانه مانند پشت پل ها كه مانع از عبور آب مي شود و يا در بازه هايي كه ظرفيت عبور آب را در رودخانه كاهش مي دهد، لازم است برداشت شده و به بيرون از بستر رودخانه انتقال يابند. به اين عمل، لايروبي رودخانه اطلاق مي شود.
اين روش شامل از بين بردن ضخامت مشخصي از مواد (معمولا تا 1 متر) از اطراف مقطع خيس رودخانه است. از اين روش زماني استفاده مي شود كه افزايش كمي در ظرفيت هيدروليكي رودخانه مورد نياز است و اين مقدار افزايش با پاكسازي و رفع موانع قابل حصول نيست.
عمليات لايروبي در كاهش و جلوگيري از سيلاب هاي متعارف و با دبي برگشت هاي نسبتا كوتاه تاثير دارد و مانع از بيرون زدگي سيلاب به اراضي پيرامون خود مي شود.
بسته به عواملي مانند درشت دانه، ريز دانه يا لجني بودن رسوبات عرض رودخانه، محل قرار گيري رودخانه در نقاط جمعيتي يا خارج از آن و مسائل ديگر، شيوه و هزينه هاي لايروبي تفاوت دارد.
عمل لايروبي رودخانه ها با استفاده از ماشين آلاتي مانند بيل مكانيكي چرخ زنجيري و چرخ لاستيكي، بلدوزر، لودر، بيل مكانيكي تراكتوري (بكهو)، ميني لودر (باب كت)، دراكلاين، قايق لايروب، كاتر ساكشن و ... صورت مي گيرد.
گرگانرود، قره سو، اترك سفلي، شرق خليج گرگان و نكارود عليا پنج حوضه آبريز استان گلستان است كه رودخانه‌هاي استان در آن جريان دارند.
در 5 حوضه آبريز استان گلستان 2850 كيلومتر رودخانه وجود دارد كه عمليات زهكشي كل حوضه هاي آبريز استان را انجام مي‌دهند و در 45 رشته رودخانه جاري هستند و 1 ميليارد و 235 ميليون مترمكعب آب‌هاي سطحي استان در داخل همين رودخانه‌ها جريان دارد.
حدود 1800 كيلومتر از رودخانه‌هاي استان كه عمدتا در بازه رودخانه هاي پير طبقه بندي مي شوند و نيز مقاطعي از رودخانه هاي بالغ حداقل هر 3 سال يك بار نياز به لايروبي دارند.
به عبارت ديگر لازم است هر سال حدود 600 كيلومتر از رودخانه هاي استان كه در مناطق مختلفي مانند شهرها، روستاها، اراضي كشاورزي، مراتع، بالادست پل ها و ديگر سازه هاي تقاطعي و مصب رودخانه ها جريان دارند، لايروبي شود.
آمار 10 سال اخير نشان مي دهد كه با توجه به مقدار اعتبارات تخصيص داده به اين بخش، لايروبي انجام شده رودخانه ها در استان گلستان توسط دستگاههاي متولي اعم از شركت آب منطقه اي، شهرداري ها، دهياري ها، سازمان بنادر و دريانوردي و بخش خصوصي سالانه از 200 كيلومتر تجاوز نكرده است.
براساس فهرست بهاي سال 1398 سازمان برنامه و بودجه هزينه هر متر مكعب لايروبي رودخانه 5 هزار تومان محاسبه مي شود. اگر نياز لايروبي سالانه هر كيلومتر از رودخانه هاي استان گلستان، ضخامت متوسط 1 متر با عرض متوسط 10 متر درنظر گرفته شود در هر كيلومتر نياز به لايروبي حجمي بالغ بر 10 هزار متر مكعب بوده و هزينه آن حدود 50 ميليون تومان برآورد مي شود و چنانچه هزينه هاي جنبي مانند زيرسازي براي تردد دستگاه، قطع درختان و خسارت كشت هم در نظر گرفته شود اين رقم تا حدود 70 ميليون تومان در هر كيلومتر نيز افزايش مي يابد.
اين رقم در بازه هاي موردنياز به طول ساليانه 600 كيلومتر، حجمي بالغ بر 6 ميليون متر مكعب بوده و هزينه آن در حدود 30 تا 40 ميليارد تومان برآورد مي شود كه به نظر مي آيد تامين و انجام عمليات آن در پيشگيري از بخشي از خسارات سيل هاي متعارف با دوره هاي برگشت نسبتا كوتاه در استان گلستان تاثير گذار باشد.

*سيد محسن حسيني (برساووش)، كارشناس مسائل آب