استقلال اقتصادی در سپهر اندیشه های امام (ره)

در چار چوب اندیشه‌های اقتصادی حضرت امام، بر استقلال اقتصادی به عنوان یک ضرورت تاکید شده تا آنجا که ایشان دستیابی به استقلال اقتصادی حتی با تحمل هزینه اجتماعی محاصره اقتصادی را سودمند می‌دانند و می‌فرمایند: «این محاصره اقتصادی را که خیلی از آن می‌ترسند، من هدیه‌ای می دانم برای کشور خودمان؛ برای اینکه محاصره اقتصادی معنایش این است که مایحتاج ما را به ما نمی‌دهند، وقتی که مایحتاج را به ما ندادند خودمان می‌رویم دنبالش مهم این است که ما بفهمیم که دیگران به ما چیزی نمی‌دهند، ما خودمان باید تهیه کنیم»
در مورد ضرورت استقلال اقتصادی امام راحل در جایی دیگر از بیانات خود که در صحیفه آمده است، می‌فرمایند: «شما حالا باید از اول شروع کنید و قصدتان بر این باشد که خودتان مستقل در همه چیز باشید، در فرهنگ مستقل باشید در صنعت مستقل باشید، در زراعت مستقل باشید. وقتی که بنای بر این معنا گذاشتید و با این عزم وارد میدان شدید می‌توانید که کشور خودتان را نجات بدهید و کشور خودتان را مستقل کنید و بیمه کنید استقلال کشور خودتان را برای همیشه».

از فحوای کلام امام راحل می‌توان دریافت که ضرورت استقلال اقتصادی برای ایشان تا آنجا حائز اهمیت است که استقلال کشور را نجات کشور در تمام زمینه‌ها به ویژه در عرصه‌های اقتصادی و صنعتی می‌دانند و به دور از هر نوع تعارف می‌فرمایند: «من دست و بازوی همه کسانی که بی ادعا و مخلصانه درصدد استقلال و خودکفایی کشورند را می بوسم»

این سخن به نوعی زوایایی از اندیشه‌های امام راحل درباره ضرورت استقلال اقتصادی و تلاش فراگیر آحاد ملت برای دستیابی به این امر خطیر را آشکار می‌سازد.
* تحمل مشقات و اعتماد به نفس به عنوان زمینه ساز استقلال اقتصادی
امام بر این باور بودند که استقلال اقتصادی مقوله‌ای کلیدی است که حیات ملت بدان وابسته است و دستیابی به آن کشور را بیمه خواهد کرد و طبیعی است چنین امر خطیری نیازمند فداکاری، ایستادگی و تحمل مشقات در عرصه‌های تولید و صنعت است و لذا امام می‌فرمایند: «مادامی که بخواهیم مستقل باشیم و زیر بار وابستگی نرویم، باید تحمل این مشکلات و قدرت مبارزه با آن را پیدا کنیم».

امام همچنین تاکید دارند: «باید زحمت بکشیم تا در همه جناح‌ها خودکفا باشیم. امکان ندارد که استقلال به دست بیاید قبل از اینکه استقلال اقتصادی داشته باشیم.»

ایشان در این مورد در جای دیگری می‌فرمایند: «چنانچه امروز وفا دارید در وفاداری استقامت کنید که شما را و کشور و ملت شما را از ننگ وابستگی‌ها و پیوستگی‌ها به قدرت‌هایی که همه شما را جز برای بردگی خویش نمی‌خواهند و کشور و ملت عزیزتان را عقب مانده و بازار مصرف و زیر بار ننگ ستم پذیری نگه می‌دارند نجات می‌دهد و زندگی شرافتمندانه را ولو با مشکلات بر زندگانی ننگین بردگی اجانب ولو با رفاه حیوانی ترجیح دهید.»
در این گفتار، امام زندگی شرافتمندانه و حصول استقلال اقتصادی را در گرو تحمل مشکلات و ایستادگی ملت در مقابل تنگناهای اقتصادی می‌داند و نجات ملت از وابستگی به کالاهای مصرفی اجانب و تلاش برای تولید آنها در داخل به دست تولیدکنندگان داخلی را که به نوعی همان برداشت از سیاست جایگزینی واردات کلاسیک است، مورد تاکید قرار می‌دهد.

در کنار تاکید جدی و اصولی حضرت امام بر تحمل مشقات به عنوان بستر مناسب برای حرکت به سمت استقلال اقتصادی، اعتماد به نفس و باور به رشد تولید و صنعت نیز به عنوان مؤلفه مهم دیگر در بیانات حضرت امام در مقاطع مختلف مورد تاکید قرار گرفته است.
«این مصیبت بزرگی که بر ایران و ممالک شرقی مطلقاً وارد شده است که گوششان به این است که غربی‌ها چه می‌کنند و چه می‌گویند و چه عمل می‌کنند و خودشان را از دست به کلی داده‌اند، این ضرری است که بالاتر از ضرر نفت و غیره است. این را باید فرهنگ جبران بکند که فرهنگ ما طوری باشد که بعد از انشا الله چند سال دیگر افرادی که از فرهنگ بیرون می آیند یک افرادی متکی به نفس خودشان را ببینند و نه تبع ببینند و گمان کنند که هر چه آنها کردند، ما باید دنبال آنها باشیم.»
در این سخن، حضرت امام زیان فقدان اعتماد به نفس و باور به پیشرفت را از زیان مساله نفت بالاتر می‌داند و بر این اعتقاد است که اعتماد به نفس و باور به رشد باید به شکل نهادی و به صورت فرهنگ در جامعه ریشه پیدا کند تا زمینه استقلال اقتصادی را فراهم سازد. در جایی دیگر، حضرت امام به طور َشفاف اعتماد به نفس را از زاویه توانمندی‌های انسان ایرانی در مقایسه با سایر ملل مورد تاکید قرار می‌دهند و می‌فرمایند: «آنها که این صنعت‌های بزرگ را درست کردند، آنها هم انسان‌های یک سر و دوگوشی هستند که مثل سایر انسان هایند؛ منتها قبل از ما بیدار شدند و ما را خواب کردند. قبل از اینکه ما بیدار بشویم آنها بیدار شدند و همّ خودشان را صرف این کردند که با ایادی خودشان مستقیماً یا به طور غیر مستقیم ما را غافل کنند، ما را خواب کنند و به ما تزریق کنند به اینکه شما نمی توانید»
در اینجا حضرت امام خطر مرعوب شدن ملت‌ها در مقابل سایر جوامع را مانعی برای استقلال اقتصادی ذکر می‌کنند و ضرورت اعتماد به نفس و باور به پیشرفت را خاطر نشان می‌سازند: «ما تا بنای بر این نگذاریم که خودمان هم یک آدمی هستیم برای خودمان می‌توانیم کار کنیم، ما به آن نان جوی که خودمان درست کنیم تا بنای بر این نگذاریم که همان نان جو را می‌خوریم و از خارج نمی‌خواهیم، نمی‌توانیم درست کنیم کار خودمان را تا بنای بر این نگذاریم که همان منسوجاتی که خودمان درست می‌کنیم برایمان کافی هست، منسوجات ما ترقی نمی‌کند و ما باز تابع غیر باید بشویم و دستمان پیش غیر دراز بشود»
حضرت امام در این خصوص نیز اعتماد به نفس و تاکید بر توانمندیهای تولید داخلی را به مثابه راه حلی منطقی برای دستیابی به هدف سیاست جایگزینی واردات متعارف می‌داند و با بیانی ساده، تولید مکفی داخلی و تاکید بر مصرف آن را راهی برای دستیابی به استقلال اقتصادی معرفی می‌کنند.

* بهره گیری از استعدادها و توانمندیهای انسانی داخلی به عنوان راهی به سوی استقلال اقتصادی
حضرت امام به طور گسترده به توانایی ایران و ایرانی در راه استقلال در تمام عرصه‌ها اعتقاد داشتند و رشد پایدار و بلند مدت را در سایه اتکا به نیروها و استعدادهای داخلی می‌دانستند و قطع وابستگی فکری را به عنوان زمینه ساز استقلال در تمام زمینه‌ها گوشزد می‌کردند.

امام می‌فرمایند: «اول چیزی که بر ملت لازم است و بر دانشگاه‌ها لازم است و بر دانشکده‌ها لازم است و بر همه ملت لازم است این است که این مغزی که حالا شده است یک مغز اروپایی یا یک مغز شرقی، این مغز را بردارند، یک مغز انسان خودمانی، انسان ایرانی- اسلامی، همان طور که آنها شستشو کردند مغزهای ما را، مغزهای بچه‌های ما را و به جای مغز خودشان مغز دیگری نشاندند، ما هم حالا عکس العمل نشان بدهیم و شستشو کنیم مغز خودمان و بچه‌های خودمان را و یک مغز اسلامی- انسانی جایش بنشانیم، تا از این وابستگی فرهنگی و وابستگی فکری بیرون بیاییم. اگر ما از وابستگی فکری بیرون بیاییم، همه وابستگی‌ها تمام می‌شود.»
حضرت امام در بین گروه‌های مختلف ملت به نیروهای جوان و خلاق توجه خاصی داشتند و رهایی کشور از وابستگی‌ها را در گرو بهره گیری از نیروی عظیم جوانان می‌دانستند و در یکی از بیانات خود فرمودند: من قدم شما جوانانی که برای اسلام، برای کشور خودتان کوشش می‌کنید گرامی می‌دارم جوان‌های ما اثبات کردند که می‌توانند خودشان عمل بکنند و شما مطمئن باشید که در دراز مدت شما همه کار می‌توانید بکنید. و امیدوارم که مغزها را به کار بیندازند و آن خوف‌هایی که ایجاد کرده بودند در کشور ما، آن را هم کنار بگذارید و با شجاعت وارد بشوید و کار خودتان را انجام بدهید. "
در بسط و گسترش این طرز تفکر و اتکای بیشتر به توانمندیهای داخلی حضرت امام به توطئه دشمنان و کم رنگ کردن توانمندی‌ها و تخصص نیروهای داخلی اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «بدتر از آن، این است که محتوای اشخاص را بگیرند که اطمینان به خودش هم نداشته باشد! مثلًا ما طبیب داریم؛ نه این است که ایران طبیب ندارد؛ طبیب دارد؛ الی ماشاء اللَّه طبیب داریم؛ چه شده است که یک مریض وقتی پیدا می‌کنیم فوراً صحبت این است که برود اروپا! این برای این است که ما را به طبیب‌های خودمان بدبین کردند؛ طبیب داریم و بدبین شدیم. ما مهندس داریم؛ نمی‌توانیم بگوییم مهندس ما نداریم؛ اما این محتوا را از ما گرفته‌اند که اگر بخواهیم یک جاده‌ای را آسفالت کنند، مهندس آن باید از خارج بیاید».
حضرت امام همچنین در جایی دیگر از بیانات خود در خصوص اتکا به نیروهای داخلی می‌فرمایند: «الان در فرهنگ و اکثر علوم احتیاجی به خارج نداریم و اگر در صنعت هم مانند آنها نیستیم، نباید خودمان را ببازیم و بگوییم که آنها پیشرفته هستند و ما همه چیزمان باید خارجی باشد. نه، مساله این جور نیست. نباید اگر صنعتی از آنها می‌گیریم، انگلیسی یا روسی یا آمریکایی بشویم، بلکه باید مسلمان بود. البته استفاده از علوم و گرفتن آن از دیگران مانعی ندارد، ولی باید توجه داشت که از جایی علوم را بگیریم که نخواهند ما را منحرف کنند که در سابق اگر مقداری از علوم و تخصص‌ها را به ما می‌دادند می‌خواستند ما را از همه چیزمان منحرف نموده و مصرفی بار بیاورند.
* تاکید بر تولید محصولات استراتژیک
حضرت امام در ضمن تأکیدات عام بر استقلال اقتصادی از طریق گسترش تولید به ویژه تولیدات صنعتی با بهره گیری از آموزه‌های اسلامی، تاکید خاصی بر تولید محصولات کشاورزی، و بهبود وضعیت کشاورزان و تولید کنندگان بخش کشاورزی داشتند، به طوری که در یکی از بیانات خود می‌فرمایند: «چقدر برای یک مملکتی عیب است و سرشکستگی که دستش را دراز کند طرف آمریکا که گندم بده، کشکول گدایی اش را باز کند پیش دشمنش و از او بخواهد که رزقش را بدهد. چقدر برای ما سرشکستگی دارد. تا این ملت بنایش را بر این نگذارد که کشاورزی اش را تقویت کند و بسازد به آنکه خودش به دست می‌آورد، ما نمی‌توانیم استقلال پیدا کنیم.

استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه تبریز با بیان اینکه دولت‌ها در عرصه اقتصاد، در کنار تعقیب اهدافی چون رشد اقتصادی، ثبات قیمت‌ها، توزیع عادلانه درآمد و خودکفایی، استقلال اقتصادی را به عنوان یک هدف مهم در برنامه‌های کلان خود مدنظر قرار می‌دهند، خاطرنشان می‌کند: تاکید بر استقلال اقتصادی و نیل به خود کفایی به مفهوم انزوای تجاری نیست، بلکه حضور فعال در عرصه‌های تولید و تجارت بر مبنای بهره گیری از فرصت‌های اقتصادی و استفاده اصولی از قابلیت‌ها و توانمندی‌های داخلی را خاطر نشان می‌سازد.

سید محمد باقر بهشتی عنوان می‌کند: این اندیشه و آرمان چندین دهه است که به مساله عمده کشورهای در حال توسعه تبدیل شده تا آنجا که بعد از جنگ جهانی دوم و پیدایش تعدادی کثیری از کشورهای تازه استقلال یافته، مهمترین هدفی که رهبران ملی گرای اکثر این کشورها دنبال می‌کردند استقلال اقتصادی و از نظر صنعتی، رسیدن به سطح کشورهای پیشرفته و محو شکاف بین ملل غنی و فقیر بوده است. لذا سیاست‌هایی چون اتکا به نیروهای داخلی در رشد، تقویت حس خودباوری و اعتماد به نفس و اتخاذ سیاست جانشینی واردات و در بلند مدت، حرکت به سمت سیاست توسعه صادرات به عنوان اهرم‌های رشد اقتصادی توأم با خودکفایی و استقلال اقتصادی مد نظر قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه در دیدگاه امام خمینی (ره) بر تعادل اقتصادی و کاهش فاصله طبقاتی تاکید شده است، خاطرنشان می‌کند: هدف بعثت انبیای الهی هم برقراری قسط در جامعه است.

دکتر بهشتی با اشاره به تاکید رهبر کبیر انقلاب بر خوداتکایی و تکیه بر توان داخلی اضافه می‌کند: خوداتکایی که با خودکفایی متفاوت است بخشی از استقلال محسوب می‌شود و هدف از آن استفاده از ظرفیت‌های داخلی برای مقابله با شرایط سخت همچون تحریم‌ها است.

استاد اقتصاد دانشگاه تبریز خاطرنشان می‌کند: دیدگاه اقتصادی امام راحل منطبق با قانون اساسی و برگرفته از آموزه‌های دینی و اسلامی است.

وی با اشاره به اینکه متون موجود اقتصاد اسلامی و هم متون اقتصاد کلاسیک هر یک بر مبنای آموزه‌های خود تلاش برای نیل به سطح قابل قبولی از استقلال اقتصادی و خودکفایی را با ابزارهای خاص خود توصیه می‌کنند، یادآوری می‌کند: در اسلام، استقلال و عزت پایدار مسلمانان در گروه استقلال اقتصادی آنان پنداشته شده و جامعه اسلامی به تلاش جدی برای تولید و تقویت قوای مختلف توصیه شده است.

وی با بیان اینکه اقتصاد کلاسیک نیز با ارائه راهبردهای مختلفی چون صادرات مواد اولیه، جایگزینی واردات و تشویق صادرات، بسترهای مناسب برای حرکت به سمت توسعه پایدار توأم با استقلال اقتصادی و حضور قدرتمند در عرصه‌های تجاری بین الملل را توصیه می‌کند، خاطرنشان می‌کند: امام راحل با تیزبینی و دقت خاص خود، ضمن اشراف بر دیدگاه‌ها و جهت گیری های اقتصاد اسلامی در مورد نقش جایگاه استقلال و خودکفایی اقتصادی به منظور عزت و رشد پایدار مسلمین، و درک موقعیت زمانی، جایگاه دستیابی به استقلال اقتصادی و تحکیم پایه‌های اقتصاد ملی را در شرایط کنونی خاطرنشان می‌سازد و با شناخت اهمیت ساماندهی اقتصاد ملی به منظور حصول رشد و توسعه درون زا جایگاه حرکت به سمت استقلال اقتصادی- به عنوان استراتژی بلند مدت را مورد تاکید قرار می‌دهد.

بسیاری از نظریه پردازان معاصر توسعه، رشد درون زا و رویکردهای درون گرا برای توسعه و تجارت را توصیه می‌کنند.

تجربه تاریخی بسیاری از ملل حکایت از موفقیت جوامعی دارد که فرایند رشد و توسعه اقتصادی را با اتکا به توانایی‌ها و استعدادهای داخلی به پیش برده‌اند.

این مهم به طور شفاف در افکار و اندیشه‌های اقتصادی حضرت امام به چشم می‌خورد به ویژه اینکه آن حضرت اتکا به نیروهای داخلی، بهره گیری از توان متخصصان بومی و ایجاد فضای لازم برای رشد استعدادهای ملی را به عنوان اصلی ترین عنصر رشد و توسعه اقتصادی کشور مورد توجه قرار می‌دهند.
حضرت امام خودکفایی و استقلال اقتصادی را که توأم با رشد بی رویه یک بخش اقتصادی و انزوای سایر بخش‌های اقتصادی - به ویژه بخش کشاورزی- توأم با مصرف گرایی شدید باشد به عنوان یک فرایند رشد پایدار نمی‌پذیرد و در بیانات و اندیشه‌های اقتصادی خود به طور مکرر استقلال اقتصادی را مستلزم رشد موزون و توجه جدی به بخش کشاورزی معرفی می‌کنند.

این رویکرد در بسیاری از اندیشه‌های نظریه پردازان توسعه قابل ملاحظه است و تأکیدات آنها بر اصلاحات ارضی، بهبود وضع معیشتی روستاییان و …تاکیدی است بر این مدعا و حضرت امام در این زمینه تا آنجا پیش می‌روند که استقلال اقتصادی بدون استقلال و خودکفایی در بخش کشاورزی را ناقص می‌پندارند.
با این تفاسیر می‌توان دریافت که در بعد اهمیت و جایگاه استقلال اقتصادی، حضرت امام نه فقط با استناد به آموزه‌های قرآن و رویکردهای اقتصادی آن در صدد تبیین و ترویج اندیشه عدم وابستگی و استقلال است، بلکه آنچه در بیانات و رهنمودهای ایشان در این زمینه به جای مانده، تضاد یا تقابلی با اندیشه‌های رایج و متعارف اقتصاد کلاسیک ندارد و در بسیاری موارد به ویژه در مورد تاکید ایشان بر رشد درون زا، جایگزین کردن واردات، و توسعه بخش‌های کلیدی اقتصادی همان مضامین پیچیده اقتصاد متعارف است. ایشان لزوم حرکت به سمت استقلال اقتصادی و دستیابی به خودکفایی را به عنوان ضرورتی حیاتی برای جامعه اسلامی مورد تاکید قرار داده است.

گزارش: پرویز انصاری

۳۰۷۷/‌۳۰۷۱