تئاتر به عنوان هنری برآمده و تکامل یافته از بطن نمایش‌های آیینی و خرده‌روایت‌های نمایشی با شکلی که امروز آن را می شناسیم با پایان قرون وسطی و آغاز رنسانس در جهان به وجود آمد.
هرچند طی قرن های پانزدهم تا هفدهم- آغاز دوران رنسانس- و شروع تجربه زندگی مدرن و شکل‌گیری جوامع برپایه مدنیت همسو با پیشرفت ها و توسعه فضای زندگی و شهری به عنوان هنری جریان ساز در جهان نام گرفت. هنر تئاتر همواره با مفاهیم دینی و مذهبی در مسیر گذار و تحول تاریخی از قرن هفدهم تاامروز همراه بوده است. در حقیقت ارادت و اصالت هنر تئاتر به پیشینه رفتارهای آیینی و برآمده از والد اصلی خویش- رخدادها و رفتارهای آیینی مردمان- هیچگاه باعث نشد حتی پس از گذر از مکاتب و نحله های فکری مختلف؛ شاهد فاصله گرفتن مفهوم و بازتاب داشته های دینی در آثار تئاتری جهان باشیم. با ورود بشر به قرن بیستم هنر تئاتر بار دیگر پاسخگوی مطالبه مخاطبان در مواجهه با روحیه پرسشگری انسان در بطن مفاهیم دینی بود.
در ایران نیز با وجود آنکه تئاتر به عنوان هنری غربی و وارداتی از دوران مشروطه در شکل فعالیت‌های فرهنگی ایرانیان ظهور کرد، در سیر تحول در جامعه فرهنگی اصل هویت و ریشه خود یعنی بازتاب کنش و همراهی با مفاهیم دینی را نه تنها فراموش نکرد که همواره ارتباط با آنرا حفظ کرده است.
پژوهشگران تئاتر در ایران معتقدند یکی از مهمترین دلایل رشدنکردن هنر تئاتر دینی به این قانون نانوشته اما جاری در بطن فعالیت های تئاتری مربوط است که بیشترین فرصت ظهور تولیدات تئاتر دینی در کشور به ماه ها و مناسبت های مذهبی خاص منحصر شده است.
در حالی که مفهوم دین به عنوان یکی از اصلی ترین ستون های زندگی اجتماعی انسان ها از گذشته تا امروز در تار و پود زندگی مردم تنییده شده است. فارغ از ماه ها و مناسبت های مذهبی که بی تردید مجالی برای بروز بیشتر تولیدات تئاتر دینی است؛ در بقیه ایام سال به دلیل همراهی مفاهیم دینی در کُنش ها و رویکردهای افراد جامعه نیازمند خط سیری ثابت برای رشد و تعالی مفهوم تئاتر دینی هستیم.
در ادامه این گزارش جایگاه و مفهوم «تئاتر دینی» را با طرح این دو پرسش بررسی کرده ایم که آیا نیاز جامعه به تئاتر دینی در ماه ها و مناسبت های خاص مذهبی باعث تولید و ارائه آنها به مخاطب می شود و آیا می توان به جدایی مفهوم دین از خیل تولیدات تئاتری با توجه به پشتوانه و ماهیت تاثیرپذیری مبانی دینی در سیر تولید آثار تئاتری رای داد؟
نگاه مناسبتی به تئاتر دینی؛ مهم ترین آسیب این هنر
یکی از مهمترین آسیب های حوزه فعالیت های فرهنگی با محوریت مبانی دینی در تمام شاخه ها، توجه و نگاه مسئولان به برگزاری جشنواره ها یا مناسبت های مذهبی است.این نگاه مسئولان در میان مخاطبان نیز ایجاد شده به گونه ای که آنها هم فقط در ایام خاص مذهبی انتظار اجرای آثار تئاتری با مفاهیم دینی و حضور در تماشاخانه ها را برای دیدن این دسته از نمایش ها دارند.
سیدعظیم موسوی کارگردان پیشکسوت تئاتر در گفت و گو با خبرنگار فرهنگی ایرنا با بیان اینکه با وجود استقبال از آثار هنری دینی نگاه مسئولان به این آثار متکی بر مناسبت ها و رخدادهای مذهبی است گفت: همین مساله باعث شده مخاطبان به گونه ای تربیت شوند که در ایامی غیر از مناسبت های مذهبی انتظار عرضه تئاتر دینی را ندارند. همین نگاه مقطعی باعث شده مهمترین اصل هنر دینی یعنی مفهوم جریان سازی و الگوبخشی به مخاطبان یک جامعه محقق نشود.
کارگردان نمایش «وداع باران» حمایت مسئولان از تولید آثار تئاتر دینی در ایام و مناسبت های مذهبی و برگزاری جشنواره نمایش های آیینی- سنتی را اقدامی شایسته و قابل تقدیر می داند و تاکید می کند: مهمترین آسیب در این میان نگاه مناسبتی مسئولان به تولید این آثار است. در حالیکه همواره در گفته های آنها نسبت به جریان سازی آثار دینی برای ارتقای سطح فرهنگی جامعه تاکید می شود. برای رسیدن به جریان سازی نیازمند نگاه مستمر در تولید و اجرای آثار هستیم.
پژوهش؛ ضعف اصلی نمایش‌های دینی
بن‌مایه تولید آثار نمایشی از دیرباز تاکنون بر پایه مفاهیم دینی و الگوهای مذهبی است. جریان تولید اثر تئاتری از نگارش نمایشنامه تا اجرای عمومی یک رفتار آیینی است؛ زیرا تولید هنر با استفاده از نگاه خلاقانه و بهره بردن از حس زیبایی شناسانه برگرفته از فطرت درونی انسان ها و امری خدادادی است. به همین مناسبت کار خلاقه و تولید هنرمندانه می تواند رفتاری آیینی شمرده شود.
موضوعات دینی به دلیل حضور در تار و پود زندگی مردم از جمله مهم ترین و فراگیرترین موضوعاتی است که در تولید آثار نمایشی و هنری برای ارتباط با عموم از توفیق بالایی برخورداراند. اما شرایط این توفیق زمانی فراهم می‌شود که هنرمندان در استفاده از مفاهیم آشنا و مبانی دین، آیین و مذهب در ارتباط با مخاطبان نگاهی خلاقانه، هنرمندانه و زیبایی شناسانه داشته باشد.
دکتر فرشید ابراهیمیان محقق و از منتقدان تئاتر، با اشاره به موضوعات تکراری و کلیشه ای اغلب تولیدات تئاتر دینی و آیینی در کشور از دید مخاطبان به خبرنگار فرهنگی ایرنا گفت: بیشترین آشنایی عموم مخاطبان با آثار تئاتری به مفاهیم دینی باز می گردد؛ زیرا این مفاهیم ریشه در زندگی و رفتارهای روزانه و اجتماعی عموم مردم در کشورمان دارد.
وی افزود: هنرمندان عرصه نمایش برای تولید آثار تئاتری با مفاهیم آیینی، مذهبی و دینی نیازمند مطالعه برای به دست آوردن اصول بنیادین مرتبط با مفاهیم دینی هستند با کار پژوهشی می‌توانند عنصر جذابیت و عبور از نگاه مفاهیم و موضوعات تکراری را در کارهای خود برطرف سازند.
ابراهیمیان حلقه مفقوده تولید آثار تئاتر دینی و آیینی با کیفیت در کشور را فقر کار مطالعاتی و پژوهشی دانست و خاطرنشان کرد: از نظر نیروی انسانی در عرصه تئاتر به هیچ وجه با کمبود مواجه نیستیم؛ اما مساله مهم نداشتن مطالعه کافی و ضعف پژوهش در تولید آثار تئاتری به ویژه در حوزه نمایش‌های آیینی و دینی است.
وی تصریح کرد: به همین دلیل شاهد تولید تئاترهای دینی هستیم که از دید مخاطبان از نظر مفهوم تکراری هستند. تکرار به مذاق مخاطبان نمی نشیند و باعث می شود کار هنرمندان در اقناع مخاطبان با آسیب های جدی مواجه شود.
تدوین گنجینه نمایش‌های آیینی نهفته در سینه پیشکسوتان وظیفه مسئولان است
وقتی درباره هویت تئاتر ملی هر کشوری صحبت می‌کنیم باید به داشته های آیینی و نمایشی آن کشور توجه کنیم. ایران با توجه به پیشینه کهن فرهنگی و تمدن ساز خود، مملو از آیین ها و رفتارهای نمایشی است که به عنوان شناسنامه و هویت تئاتر ملی در کشورما از آنها یاد می شود.
بنا به رسمی دیرینه، داشته های آیینی مان سینه به سینه به از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. در حقیقت اتکای تاریخ فرهنگی ایران به سنت ادبیات شفاهی باعث شده کمتر شاهد مکتوب شدن آثار آیینی و نمایشی کهن ایرانی باشیم و اغلب این آیین ها توسط اساتید و پیشکسوتان سینه به سینه به آیندگان منتقل شده است.
داوود فتحعلی بیگی دبیر جشنواره نمایش های آیینی – سنتی در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا گفت: بخش مهمی از آیین ها و رفتارهای نمایشی آمیخته با مبانی مذهبی در میان ایرانیان به سبب همین سنت و درگذشت پیشکسوتان از بین رفته است.
وی افزود: مسئولان در مکتوب کردن و جامعیت بخشیدن به این اسناد شفاهی، مسئولیت سنگینی دارند؛ زیرا موظف هستند برای حفظ فرهنگ، آیین و نمایش ملی ایرانی برای رسیدن به مفهومی به عنوان «تئاتر ملی» تمام این دانش خفته در سینه پیشکسوتان را ثبت، ضبط و تدوین کنند.
فتحعلی بیگی با تاکید بر آنکه نمایش‌های آیینی - سنتی در قالب نمایش های شادی آور و آیین های سوگ به دلیل گره خوردن با بافت فرهنگی و روحیات و خلقیات ایرانیان، بیشترین دامنه مخاطبان را به خود اختصاص می دهند این سوال را پرسید که چرا جشنواره‌ای مانند جشنواره نمایش های آیینی و سنتی با وجود ریشه دار بودن این نمایش ها و مورد پسند بودن محتوای این آثار برای مخاطبان باید دو سالانه برگزار شود؟
آشنایی زدایی، کلید ارتباط مخاطب با تئاتر دینی است
مخاطبان امروزه دیگر زبان سنگین را در اثر نمایشی با نگاه تاریخی و دینی برنمی تابند؛ زیرا آنها در ارتباط گیری با هر اثر نمایشی انتظار دارند شاهد بیشترین قرابت تولید یک تئاتر از نظر محتوایی و مفهومی با زندگی عادی در جامعه باشند.
علی سلیمانی بازیگر و کارگردان تئاتر، سینما و تلویزیون به خبرنگار فرهنگی ایرنا گفت: روایت های کلیشه ای و داستان های تکراری مهمترین آسیب های نمایش های دینی در ارتباط گیری با مخاطبان عنوان می کنند. بر همین اساس در تولید نمایش مردی در آینه تلاش کردیم تا سر حد امکان خود را به میل و خواست مخاطبان نزدیک کنیم و با پرهیز از نگرش های کلیشه شده در تولید آثار تئاتر دینی، نمایشی متفاوت به مخاطب ارائه دهیم.
وی می افزاید: یکی از کلیشه های رایج در تولید آثار تئاتر دینی استفاده از زبان ثقیل در کنار نمادها و الگوهای کلیشه است. به همین دلیل مخاطبان در مواجهه با واژه تئاتر دینی نوعی بازدارندگی از خود بروز می‌دهند. برای عبور از این آسیب تلاش کردیم با آشنایی زدایی، اثری متفاوت در راستای تغییر نگرش مخاطبان به مفاهیم آثار نمایشی و تئاتری با محتوای مفاهیم دینی به آنها ارائه دهیم.
فراهنگ **۹۲۶۶**۹۱۵۷
