تغییرات جوی؛ تهدید امنیتی خاموش در آسیای میانه

آسیای میانه برای سومین سال پیاپی، با گرمای غیرطبیعی در تابستان مواجه شد. در هفته‌های اخیر، دمای هوا در ترکمنستان به 44 درجه سانتیگراد رسید؛ تاشکند، پایتخت ازبکستان، دمای کمابیش ثابتِ 42 درجه را تجربه کرد و دمای هوا در مناطق جنوبی ازبکستان نیز تا 44 درجه افزایش یافت. تاجیکستان هم از این قاعده مستثنی نبود و دمای 43 درجه را گزارش کرد. دمای هوا در قزاقستان و قرقیزستان حتی به 45 درجه سانتیگراد رسید.

کشورهای آسیای میانه، معمولا نقش زیادی در تغییرات جوی جهان ندارند. میزان انتشار آلاینده‌ها در تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان، جمعا به حدود نیم‌درصد از آلاینده‌های جهان می‌رسد. در مقام مقایسه، آمریکا و چین، مجموعا 40 درصد از کل آلاینده‌های جوی جهان را تولید می‌کنند. با این حال، شهروندان آسیای میانه از آن دسته از مردمانی هستند که مستقیما تحت تاثیر تغییرات جوی خواهند بود.
مجله آسیایی دیپلمات نوشت: در یک دهه اخیر، میانگین دمای آسیای میانه، 5 درجه سانتیگراد افزایش یافته است. این افزایش دما در مناطق هموارتر، بیشتر هم بوده است. از پیامدهای تغییرات یادشده، به افزایش تعداد خشکسالی‌ها و طولانی‌تر شدن دوره خشکسالی می‌توان اشاره کرد. آسیب دیدن کشاورزی، بر درآمد خانواده‌های منطقه اثر جدی می‌گذارد و توان آنها را در خرید بذر، کود و محصولات جانبی برای سال آینده هم کاهش می‌دهد. بر اساس آمار بانک جهانی، انتظار می‌رود تولید کشاورزی در این منطقه، تحت تاثیر تغییرات جوی، تا سال 2050، حدود 30 درصد کاهش یابد. 

آمار افرادی که در این منطقه متاثر از ناامنی غذایی بوده‌اند، در سال‌های اخیر، پیوسته روند سعودی داشته و از چهار میلیون نفر در سال 2015 به چهار میلیون و 300 هزار نفر در سال 2017 رسیده است. دو کشور تاجیکستان و ازبکستان از این نظر، رکورددار منطقه هستند و به‌ترتیب، 9 و 7.4 درصد از جمعیتشان در مقابل ناامنی غذایی، آسیب‌پذیر است.

مشکل دیگر، این است که افزایش دما، به آب شدن یخچال‌های طبیعی در آسیای میانه می‌انجامد. برای مثال، تاجیکستان، 8 هزار و 492 یخچال طبیعی دارد که 20 درصد از آنها، پیشاپیش شاهد پسروی بوده است و ممکن است این کشور تا سال 2050 میلادی، 30 درصد از حجم یخچال‌های خود را از دست بدهد. 

نابودی یخچال‌های طبیعی، باعث کاهش منابع آب در منطقه می‌شود. پیش‌بینی می‌شود که حجم آب آمودریا که یکی از دو رودخانه اصلی در آسیای میانه است، تا 40 درصد کاهش یابد.

همزمان، آب شدن یخچال‌ها خطر سیلاب‌های ویرانگر را نیز دوچندان می‌کند. در سال 2015، سیلاب تقریبا سراسر تاجیکستان را فرا گرفت و نه‌تنها باعث نابودی محصولات کشاورزی شد، بلکه خانه‌های زیادی را هم ویران کرد. این حادثه، برق 80 درصد از جمعیت پامیر را قطع کرد.

سال گذشته نیز رانش گل‌آلود زمین، باعث تخریب یکهزار و 500 خانه در جنوب تاجیکستان شد. نیروی هوایی روسیه در آن حادثه، 4 تن غذا میان سیل‌زدگان توزیع کرد.

کل جمعیت آسیای میانه، 72 میلیون نفر است که اکثر آنها در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. کشاورزی، یکی از بخش‌های اصلی اقتصاد تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان است. بخش کشاورزی، 25 درصد از کل اقتصاد این کشورها را شامل می‌شود و از منظر اشتغال، اهمیت این بخش، از این هم بیشتر است؛ به‌طوری که مثلا 60 درصد از نیروی کار تاجیکستان، در بخش کشاورزی اشتغال دارند.

تغییرات جوی، پیشاپیش به اقتصاد بسیاری از خانواده‌های منطقه آسیب زده و ناتوانیِ دولت‌های منطقه در جبران آسیب‌های واردشده نیز به افزایش مهاجرت کارگران منجر شده است.

ما می‌دانیم که فقر، به خودی خود، عامل اصلی در پیوستن به گروه‌های تندروی شبه‌نظامی نیست، اما این را هم می‌دانیم که بسیاری از ساکنان آسیای میانه، در روسیه به گروه‌هایی مانند داعش پیوسته‌اند. دور بودن از خانواده و جامعه، کارگران را به هدف‌هایی آسان برای گروه‌های تندرو تبدیل می‌کند.

علاوه بر اینها، منابع آب شیرین، همواره یکی از بنیان‌های تنش در منطقه، به‌ویژه میان تاشکند و دوشنبه بوده است. اسلام کریم‌اف، رئیس‌جمهوری پیشین ازبکستان، از مخالفان سرسخت احداث سد راغون در تاجیکستان بود. شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهوری کنونی ازبکستان، در مارس 2018 به تاجیکستان رفت و کوشید روابط را بهبود ببخشد. او مدعی شد تاجیکستان و ازبکستان دیگر هیچ مشکل حل‌نشده‌ای ندارند. با وجود سخنان میرضیایف، باید به خاطر داشت که اقتصاد ازبکستان، به‌شدت به آبی وابسته است که از تاجیکستان سرچشمه می‌گیرد. کشت پنبه، نیازمند آب فراوان است و بنابراین، کاهش آب ورودی به ازبکستان، مستقیما به اقتصاد این کشور ضربه می‌زند.

دعوای آب میان قرقیزستان و قزاقستان هم وجود دارد. آسیای میانه با افزایش سریع جمعیت و نداشتن ساز و کاری برای حل اختلاف‌های موجود، ریسک بالایی را به جان می‌خرد. این ریسک می‌تواند شامل درگیری کشورهای بالادست رود (تاجیکستان و قرقیزستان) و کشورهای پایین‌دست (ازبکستان و قزاقستان) باشد.

امنیت آسیای میانه، نزد روسیه، چین و ایالات متحده آمریکا، اهمیت فراوان دارد. این سه کشور، میلیون‌ها دلار صرف افزایش ظرفیت دولت‌های منطقه برای مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و قاچاق مواد مخدر کرده‌اند. اما در حالی که این کشورها، مقاومت خود به تهدیدهای سنتی را افزایش می‌دهند، همچنان در مقابل تهدید ناشی از تغییرات جوی، آسیب‌پذیر هستند.

شاید بتوان گفت تغییرات جوی در آسیای میانه، برای قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، هم یک تهدید و هم یک فرصت است. بی‌ثباتی، خشونت و درگیری، به منافع همگان آسیب می‌رساند. در مقابل، تلاش برای مقابله با تغییرات جوی در آسیای میانه، می‌تواند ظرفیتی برای همکاری‌های جمعی باشد.
 به اعتقاد کارشناسان، تغییرات جوی در آسیای میانه، می‌تواند باعث افزایش تنش‌های سیاسی شود و تلاش برای مقابله با این پدیده، فرصتی برای همکاری‌های منطقه‌ای خواهد بود.
گزارش: زمان رضاخانی