مفاهیم قدسی، معنوی و مذهبی به ویژه آنها که سرچشمه‌شان در زندگی بزرگان دین قرار دارد؛ آنقدر دارای اهمیت و جایگاه مقدسی هستند که کمتر نویسنده‌ای در جهان تلاش کرده است تا مفاهیم مستتر در چنین امور معنوی را در قالب داستان به مخاطب عرضه کند. در حقیقت نگارش داستان آنگونه که در چارچوب و قوانین نظام مند آن آمده بی هیچ تردیدی بخشی از آن وام گرفته از تخیل نویسنده است.
در حقیقت نمی توان خلق جهان داستانی را به گونه‌ای تصور کرد که تنها شاهد بازنویسی تاریخ و اتفاقاتی باشیم که در میان فراز و فرود تاریخ و زمانی خاص صورت گرفته باشد. به خصوص آنکه شخصیت ها و کاراکترهای مورد استفاده در قالب آن داستان یا رمان برگرفته از شخصیت‌های دینی و مذهبی به ویژه پیامبر و ائمه اطهار باشند.
بایدها و نبایدهای داستان و رمان دینی و مذهبی
زمانی که داستان نویس و یا رمان نویس در خلق اثر خود با اتکا به قهرمان های قدسی و معنوی و بهره‌مندی از عنصر خلاقیت و افزوده های زیبایی شناسانه تلاش کند تا آنها را کنار هم بگذارد بدون هیچ تردیدی در اکثر موارد اثر نهایی او بیشتر روایت تاریخی و خاطره نویسی است تا آنکه بتواند مُهری به نام داستان و یا رمان را به نام خود بزند.
از سوی دیگر در میان آثار ادبیات داستانی و رمان جهان نیز کمتر شاهد آن هستیم که نویسنده ای در روایت داستانی خود به شکل مستقیم سراغ شخصیت های قدسی، الهی و معنوی رفته باشد. آثار داستانی و رمان با محوریت شخصیت‌های مقدس در تاریخ ادیان به ویژه دین هدایتگر و مبین اسلام، برای خلق توسط هر نگارنده ای نیازمند تحقیق، پژوهش و مداقه دقیق در سیر روایت تاریخی است؛ تا خدای ناکرده قلم نویسنده در بازتاب روایت داستان یا رمان خود که ناگزیر از استفاده کردن از حس خلاقانه و افزودن و کاستن های مبتنی بر حس زیبایی شناسانه است راه به بیراهه نکشاند و تحریفات و الحاقاتی بر مقام قدسی و حادثه تاریخی ماندگار و مورد احترام جامعه کثیری از مخاطبان و پیروان آن دین و مسلک نیفزاید.
نامیرا؛ اثر نویسنده ای فعال در عرصه سینما و تلویزیون
اما آنگونه که همیشه گفته شده است در هر امر مطلقی، استثنا وجود دارد! در میان رمان های برگرفته شده از تاریخ صدر اسلام به ویژه با استناد به قیام و نهضت حضرت اباعبدالله الحسین(ع) یکی از کتاب های مهم و مورد توجه شیعیان به رمان «نامیرا» به قلم صادق کرمیار بازمی گردد که این اثر یکی از آن استثناهاست.
اثری که قالب و ساختار روایت داستانی خود را در بازتاب یکی از تلخ ترین و در عین حال شگفت انگیزترین بخش هایی از روایت تاریخ مردمان کوفه در بیعت شکنی با فرزند علی (ع) و نوه رسول اکرم صلوات الله استوار کرده است.
یکی از مهمترین دلایل قدرت کتاب نامیرا که در سال ۱۳۸۸ به رشته تحریر درآمده را می توان در کسب جوایز مهمی چون سومین دوره جایزه ادبی جلال آل احمد؛ بیست و هشتمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی و اثر برگزیده چهارمین جشنواره کتاب دین و پژوهش های برتر رصد کرد.
چرا که نویسنده در کنار آنکه به عنوان یکی از داستان‌نویسان و رمان‌نویسان شاخص کشورمان به شمار می‌رود برای دوستداران و اهالی سینما و تلویزیون نیز نامی آشنا است. هنرمندی که در قامت کارگردان و نویسنده، سریال ها و فیلم های تلویزیونی موفقی چون «زیارت»، «کرانه‌های کبود»، «رؤیا»، «خانه ساحلی»، «سیم آخر»، «بهانه‌های عاشقی» و «وقت طلایی» را در حافظه جمعی دوستداران فرهنگ و هنر ایرانی ماندگار کرده است.
اما نکته مهم در این میان آن است که کرمیار هرچند به عنوان یک نویسنده، فیلمنامه نویس و کارگردان در جهان هنر و ادبیات کشورمان شناخته می‌شود اما پیشینه تحصیلی او گره خورده با رشته الهیات است و تحصیلات عالی خود را در این رشته پشت سر گذاشته است. به همین سبب در زمینه و اشراف بر تاریخ اسلام از نگاه آکادمیکی برخوردار است و از نخبگان این عرصه به شمار می رود.
چیستی و ماهیت قصه نامیرا
نامیرا؛ رمانی در قالب کلاسیک و اثری قهرمان محور است که روایت کننده داستان عبدالله بن عمیر از سپاه سالاران لشگر حضرت علی(ع) است. هر چند داستان از پیش از قیام کربلا و از نامه نگاری کوفیان برای بیعت با فرزند علی(ع) آغاز می شود؛ اما بزنگاه اصلی و نقطه اوج این رمان به حیرانی و سرگردانی قافله سالار جنگ‌های صدر اسلام یعنی عبدالله بن عمیر باز می گردد که این بار در پس خدعه ها، تزویرها، تردیدها و فتنه های کوفیان در فرازی از زندگی خود در می ماند که آیا باید به حمایت از امام حسین(ع) برخیزد و یا تردید و تشکیک کند در برابر ایستادن فرزند علی(ع) در برابر خلیفه ناحقی چون یزید!
هوشمندی کرمیار در بهره مندی از خط روایت عاطفی
کرمیار برای همراهی هر چه بیشتر مخاطبان و البته تبعیت از قوانین و چارچوب های نگارش رمان، در خلال روایت تاریخی خود داستانی عاطفی را نیز برای بازتاب حس دلدادگی و تعمیم عشق زمینی به عشق آسمانی برای خواننده خود رقم می زند. جایی که قهرمانی به نام سلیمه دختر بن حجاج بعد از وصلت با شوهرش - ربیع - از آنکه همسرش از پیروان علی و دوستداران فرزندان اوست راضی به عقد و ازدواج می شود.
در فصلی از زندگی این دو؛ زمانی که ربیع مانند بسیاری دیگر از کوفیان به تردید و تشکیک در حمایت از سپاه امام حسین(ع) دچار می شود، سلیمه همراهی و ادامه پیوند زناشویی خود با او را در گرو دلدادگی اصلی قلب همسرش به علی و حسین بن علی می داند.
هوشمندی در طراحی شخصیت ها برای غافلگیری
دیگر ویژگی مهم رمان نامیرا آن است که مخاطب در ابتدا و پیش از تهیه این کتاب می داند که پایان این رمان با چه رویکرد و سرنوشتی برای قهرمانانش مواجه است؛ اما تنها با ورق زدن چند صفحه ابتدایی؛ نامیرا به سبب بهره بردن از نثر روان، گیرا، جذاب و تصویری کرمیار؛ مخاطب را وامی‌دارد تا همراه با شخصیت ها در خلال فراز و فرود زندگی کوفیان عهدشکن گام بردارد و صفحه به صفحه رمان را بپیماید.
رمان به یک سوم خود نرسیده که بار دیگر قلم کرمیار غافلگیری مخاطب را برای همراهی هرچه بیشتر او با داستانی که از صدر تا ذیل آنرا می شناسد با خود به همراه دارد. در حقیقت یکی از مهمترین ویژگی هایی که نامیرا را در میان معدود رمان های درخشان و ماندگار در بهره‌مندی از داستان حقیقی و واقعه تاریخی نهضت قیام اباعبدالله الحسین برای مخاطب جذاب می کند؛ خلق شخصیت هایی است که با وجود روایت آشنای تاریخی در ذهن مخاطب بسیاری از آنها غیر قابل پیش بینی هستند.
مخاطب در می ماند از شکل برخورد با چنین افرادی! افرادی که احساس می کرد که با وجود حضور میان کوفیان بد عهد و پیمان شکن که حتی به فرستاده فرزند علی هم رحم نمی کنند؛ شخصیت هایی حضور دارند که تردیدی در دلدادگی آنها به امام حسین(ع) و پیوستن به سپاه حق ندارند اما تزلزل شخصیت آنها در مواجهه با نقشه یزید و تطمیع آنها از پول بیت المال و خرج کردن سکه ها به سست شدن ایمانشان منتج می شود و همین طراحی شخصیت ها مخاطب را به حیرت وا می دارد.
در حقیقت نامیرا یکی از درخشان ترین آثاری است که در فصل فصل و برگ برگ خود مخاطب را نه تنها با فراز و فرود دقیق تاریخ مردمان کوفی پیمان شکن مواجه می‌کند که نگاه زیبایی شناسانه و قلم خلاقانه نویسنده‌اش هیچگاه به سمت افزودن و کاستن از آنچه که حقیقت جاوید در تاریخ قیام نهضت عاشوراست درنمی غلتد.
شخصیت های نامیرا، همگی شناسنامه دارند
شاهد این مدعا صحبت های بیژن کیا یکی از منتقدان سرشناس ادبیات معاصر کشورمان است که پیشتر درباره دلایل توفیق نامیرا در روایت موازی حقانیت تاریخی و جذابیت داستانی و همچنین شیوه و فصل نگارش و قلم کرمیار این گونه گفته بود که: «این رمان علاوه بر جذابیت‌هایی که در فرم و محتوا برای مخاطب ایجاد می‌کند این فرصت را به او می‌دهد تا خود را ارزیابی کند همانند شخصیت‌های داستان که مدام با تردید و دودلی میان قطب مثبت و منفی رمان در تردید هستند و در نهایت جذب یکی می‌شوند.
وی با بیان اینکه نامیرا در این میان به خوبی از عهده رسالت خود برآمده است تاکید کرد: ما با اثری کلاسیک به نام «نامیرا» روبرو هستیم که شخصیت‌ها در آن استادانه با استفاده از چهار عنصر کنش، واکنش، دیالوگ، سمبل و تعامل با اشیا به خوبی پردازش شده است.
بیژن کیا با تاکید بر اینکه کرمیار با تحقیق سراغ نوشتن رمان خود رفته است گفت: همه شخصیت‌های داستان در ذهن نویسنده شناسنامه دارند و حتی شخصیت‌های فرعی نامیرا در ذهن مخاطب سرگردان نمی‌شوند.
قیام و نهضت حسینی الگویی برای تمام آزادی خواهان جهان
صادق کرمیار نویسنده رمان نامیرا نیز در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در باره شیوه و شکل گیری ایده نگارش نامیرا گفت: آنچنان که می دانید رشته تحصیلی من در شاخه الهیات است و البته پیش از ورود به دانشگاه نیز علاقه و نگاهم در حوزه تاریخ اسلام به ویژه روایت فراز و فرود زندگی حضرت امام حسین(ع)، قیام و نهضت عاشورا و کربلای حسینی استوار بود. به همین سبب محور اصلی نگاه پژوهشی و تحقیقی خود را چه در سال های پیش از دانشگاه و چه در سال های بعد از دانشگاه بر این حوزه معطوف کردم.
وی با اشاه به آنکه هر نویسنده، کارگردان و مولفی که در عرصه فرهنگ و هنر سرزمینی مشغول فعالیت است یکی از مهمترین بزنگاه های تولید آثار خود را بر مطالبات مردمان و فضای جامعه خود استوار می کند ادامه داد: آنچنان که در تاریخ معاصر کشورمان با بزنگاه هایی چون انتخاب میان حق و باطل مواجه بودیم و مردم ایران الگوهایی مانند امام حسین(ع) و قیام و نهضت عاشورا را پیشاروی خود داشتند و به همین دلیل در مواجهه با این امتحان سربلند بیرون آمدند.
نویسنده رمان نامیرا افزود: هرچند در این میان افرادی بودند که لغزش هایی داشتند و با دچار شدن به تردید هایی مشابه آنچه در رفتار کوفیان شاهد بودیم گرفتار افراد سست بنیادی شدند. این افراد هرچند قلیل بودند اما خود به آینه‌ای تمام نما برای درس عبرت افرادی در جامعه‌مان بدل شدند تا همواره به هر قدر و قیمتی زیر پرچم حق باشند و از حرکت به سمت باطل پرهیز کنند.
این پژوهشگر دینی؛ ادبیات را استراتژیک‌ترین حوزه تولیدات فرهنگی در تاریخ ادب کشورمان دانست و تصیح کرد: وقتی از سده‌های گذشته نگاهی به آثار نویسندگان و شاعران کشورمان می اندازیم تا به امروز همواره بخش مهمی از دغدغه‌های اجتماعی، مطالبات و یا اعتراض های عموم مردم را می توانیم در قلم شاعران و نویسندگان بزرگ ایران ببینیم. طی یک قرن اخیر نیز ادبیات به ویژه در حوزه داستان و رمان توانسته مهمترین حوزه استراتژیک نویسندگان و پژوهشگران و فعالان این عرصه باشد که بخش مهمی از تاریخ زندگی معاصر مردمان کشورمان را در آیینه ادبیات به عموم مخاطبان ایران و جهان معرفی کرده است.
وی ادامه داد: شکی در این نکته وجود ندارد که رمان نامیرا بازآفرینی و روایت کوفیان و تراژدی عاشوراست و به عنوان نویسنده این اثر سعی کردم با قوانین داستانی در نامیرا؛ شروع؛ گره افکنی؛ گره‌گشایی و اوجی مطابق با روایت رمان نویسی مدرن برای بازتاب یکی از مهمترین روایت‌های تاریخی نه تنها مسلمانان که جهانیان را به رشته تحریر درآورم. چرا که سخت بر این نظر اعتقاد دارم که نهضت و قیام حسینی نه تنها برای مسلمانان که برای تمام مردم آزادیخواه جهان می تواند مهمترین الگو در مسیر هدایت آنها به سوی حق طلبی باشد.
بخشی از رمان
در پایان این نوشتار فرازی از رمان نامیرا به قلم صادق کرمیار را با هم مرور می کنیم:
عبدالله به تندی سر گرداند و به ام‌وهب نگریست. گفت: «ترس؟! نه! من از او نمی‌ترسم! اما... اما حضور او مرا از چیزی می‌ترساند. دوباره همان کابوس، خدایا این چه دلشوره‌ای است که سینه‌ام را می‌درد.»
مرد آرام از کنار برکه بلند شد. به سراغ اسبش رفت و به سر و گوش او دست کشید. با مشک، آب به صورت و دهان اسب پاشید. بعد با مهر به عبدالله نگریست و گفت: «اهل کوفه‌اید، یا شما هم مسافرید؟»
«ما اهل کوفه‌ایم، اما تو که از راه دوری آمده‌ای، از کوفه چه می‌خواهی؟»
«من همان می‌خواهم که همه اهل کوفه می‌خواهند.» و کنار آتش که اکنون رو به خاموشی داشت، نشست و به اسبش نگاه کرد. عبدالله گفت: «پس تو هم خبر حمله مسلم و یارانش را به قصر ابن‌زیاد شنیده‌ای!»
مرد جا خورد. به تندی از جا پرید: «مسلم دست به تیغ برده؟! چرا منتظر ورود امام نشد؟!» و مستأصل به اسب نگریست. ام‌وهب گفت: «ابن‌زیاد هانی را کشت و راهی جز جنگ برای کوفیان نماند!» مرد ناباور نگاهی به عبدالله و همسرش انداخت و بعد به تندی به سراغ اسب رفت و کوشید آن را از جا بلند کند، اما اسب بی‌حال‌تر از آن بود که بتواند برخیزد. عبدالله به سوی مرد رفت. حالا کاملاً دریافته بود که مرد غریبه، مسافری عادی نیست. پرسید: «تو که هستی مرد؟!»
مرد ملتمس رو به عبدالله برگشت. گفت:«اسبت را به من بفروش! هر بهایی بخواهی می‌دهم.» عبدالله گفت: «اگر برای یاری مسلم این چنین عجله داری. بدان که بی تو هم بر این‌زیاد چیره خواهند شد!» مرد گفت: «اما من می‌خواهم مسلم و کوفیان را از جنگ باز دارم تا امام به کوفه برسند.»
رمان نامیرا به قلم صادق کرمیار در سال ۱۳۸۸ بعد از پیشینه تحقیق هشت ساله کرمیار توسط انتشارات نیستان منتشر شد. از این رمان تاکنون بیش از ۸۰ هزار جلد به چاپ رسیده است. ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای رمان نامیرا و بازتاب داستان محوری آن به ویژه فرازهای تردیدها، خدعه ها، ترفندها و فتنه های کوفیان را مورد تقدیر قرار داده است.
از: امین خرمی
نظر شما