آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی در نشست «سیر تاریخی مقتل‌نگاری‌های متاخر عاشورا»، گفت: نخستین کتاب مستند نهضت عاشورا مقتل ابومخنف است. ابومخنف لوط‌بن یحیی‌بن سعید بن مخنف سُلیم الغامدی الأزدی ، متوفای ۱۵۷ است. او ظاهرا در سال ۸۰ هجری متولد شده است. ابومخنف بر وقایع کوفه احاطه داشته و همین‌ها کافی بوده که به تقاضای گسترده در زمینه تدوین مقتل در آن دوران پاسخ دهد. در آن زمان حدود ده هزار نفر با سلیمان صُرد خزاعی و ده هزار نفر با مختار بیعت می‌کنند که به قدر کافی شاهدی بر وجود تقاضای تدوین مقتل از سوی ابومخنف است. لذا برخی سخنان مبنی بر انگیزه تدوین مقتل ابومخنف در اجابت درخواست دولت بنی‌عباس، صحیح نیست.
وی افزود: مرحوم شیخ مفید به عنوان اولین عالم شیعی برای جمع کردن اخبار اهل بیت و ذکر مقتل امام حسین در الارشاد به اخبار ابومخنف عنایت کرده است. صد سال قبل از او طبری نیز همین عنایت را به نقل هشام کلبی از ابومخنف داشته است. اما شیخ مفید اخبار را بدون اسناد ذکر کند، در حالی که طبری اخبار را با ذکر اسنادش از ابومخنف گفته است. پس تنها کتابی که اخبار ابومخنف را با ذکر اسناد آورده است تاریخ طبری است.
این استاد تاریخ در بخش دیگری از سخنان در بررسی سیر تهیه و تدوین نهج البلاغه که به نظر او ارتباطی به تدوین الارشاد شیخ مفید هم داشته است گفت: مرحوم سید رضی در بغداد مدرسه‌ای داشت که ۸۰ طلبه در آن درس می خواندند در آنجا بود که به فکر نوشتن کتابی درباره تاریخ و فضائل اهل بیت به عنوان خصائص الائمه می‌افتد. این فکر الیته بنابر درخواست نفراتی بود که از او این کار را خواستند. تابستان تمام می شود و ایشان کتاب را به مُدرسین مدرسه خود تحویل می‌دهد که به عنوان تاریخ ائمه معصومین تدریس کنند. اساتید کتاب را تایید می‌کنند و از او درخواست تکثیر آن را می‌کنند که در نهایت این کتاب اولیه به گردآوری و تدوین کتاب بزرگتر نهج البلاغه ختم می‌شود.به این بیان خصایٔص الائمه به نوعی مسبب تدوین نهج البلاغه است که تا به حال کسی در مقدمه همراه با نهج‌البلاغه‌های منتشره نیاورده است.
غروی در ادامهٔ بیان این نکته گفت: شریف رضی در سال ۴۵۰ هجری در هنگام تکمیل کردن نهج البلاغه وفات کرد. افراد نزد شیخ مفید رفتند و از ایشان درخواست تکمیل کار شریف رضی را کردند. مفید بنایر همین درخواست کار تدوین الارشاد از سر گرفت و در آنجا مطالب مقتل امام حسین(ع) را که اکثراً همان مطالب مقتل ابومخنف است،آورد. تا اینکه در سال ۴۱۳ هجری مرحوم شیخ مفید هم وفات می‌کند و کتاب الارشاد او در سه بخش از جمله کتب اصلی شیعه می‌شود.
صاحب کتاب وقعة الطف، در تحلیل وقایع بعدی پس از تدوین الارشاد گفت: در نیمه قرن هفتم هجری مرحوم نجم‌الدین جعفر بن محمد بن نما حلّی کتاب مُثیر الاحزان منیر سبل الاشجان را می‌نویسد که متاسفانه جای کتاب الارشاد را می‌گیرد. متاسفانه از این بابت که مطالب آن به استناد و قوت الارشاد نیست. ابن‌نما در کتاب دیگری نیز اخباری درباره مختار دارد که آن هم آنطور که باید مستند و متکی به ذکر اسناد قوی نیست.
غروی در ادامهٔ بیان سیر تاریخی خود به حضور سید ابن طاووس در این دوره اشاره کرد و گفت: سید بن طاووس که ۲۰ سال از ابن‌نما کوچکتر بوده کتاب مُثیر الاحزان او را با خود همراه داشته است و گاهی برخی حواشی و تعلیقات اضافی بر آن می‌زده است. سیدبن‌طاووس وقتی به حلّه بر می گردد مبتنی بر همان حواشی و تعلیقات کتاب اللهوف علی قَتْلی الطُفوف مشهور به لهوف را می‌نویسد. این اولین تالیف سید بن طاووس در آن مقطع جوانی است. سوال اینجاست که چرا ایشان در آن زمان با وجود حضور الارشاد شیخ مفید عنایتی به آن نکرده است؟!
آیت‌الله غروی ادامه داد: متاسفانه سید بن طاووس در کتاب خود برای روایات سند ذکر نمی‌کند. اخیراً کتابی به عنوان تصحیح و منبع‌شناسی کتاب لهوف با قلم حجت الاسلام مصطفی صادقی کاشانی از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شده است که در آن با پژوهشی گسترده منابع روایت‌های لهوف شناسایی و ارزیابی شده است. کتاب لهوف به عنوان مرجع اصلی تا زمان اعلام تشکیل دولت صفوی محل مراجعات شیعه است. پس از آن کتاب روضه الواعظین ابن فتّال نیشابوری تدوین و منتشر می شود که متاسفانه او هم منابع در این کتاب بدون ذکر سند به نقل روایت پرداخته است. به نظر عمده نوشته‌های او همچون سیدبن طاووس در این مقتل یادداشتهای شخصی بوده است که برای منابر و مواعظ خودشان آماده شده بوده که بعدها کتاب می‌شود.
آیت الله غروی افزود: با اعلام تشکیل دولت صفوی و در سال ۹۰۸ هجری قمری حسین واعظ کاشفی سبزواری تصمیم به تدوین مقتل روضه الشهدا می‌گیرد که در ابتدای دولت صفوی در سطح وسیع منتشر می‌شود. واعظ کاشفی سبزواری وقتی به هرات میرفته است سُنی می‌شده و وقتی به خراسان باز می‌گشته خود را شیعه معرفی می‌کرده است! متاسفانه کتاب او پُر از تعلیقات و اضافات بی پایه و بدون ذکر منبع و سند است.
این مورخ معاصر ادامه داد: مقتل بعدی مقتل قمقام زَخّار و صمصام بَتّار حاج فرهاد میرزای قاجار معتمدالدوله، رئیس ایل قاجار و عموی ناصرالدین شاه است. او والی شیراز و کرمان و کرمانشاه بوده است و هر چقدر درآمد داشته را سهم مرمت حرم کاظمین می‌کرده است و هم اکنون هم در باب المراد همانجا مدفون است. انگیزه او در تدوین مقتلش این است که وقتی در مجالس شرکت می‌کرده، از مطالب سخیف وعاظ در ذکر وقایع عاشورا احساس شرم می‌کند. به همین دلیل عهد می‌کند اگر پسر برادرش به قدرت رسید، مقتلی بنویسد که جایگزین مطالب ضعیف زمانه‌اش شود. عنوان قمقام زخار و صمصام بتار به معنای (دریای مواج و شمشیر بُرنده) است که به سبب اثر تربت سیدالشهدا در نجات او در حادثه‌ای دریایی در دریای مدیترانه به این نام گذاشته شده است. این اولین مقتل بعد از به رسمیت رسیدن تشیع و روضة الشهدای حسین واعظ کاشفی است که در سال ۱۳۰۳ قمری تدوین شده است.
این استاد تاریخ اسلام اضافه کرد: مقتل بعدی بعد از مقتل حاج فرهاد میرزای قاجار مقتل نفسُ المهموم محدث قمی است. مرحوم محدث قمی صاحب منتهی‌الامال، خود نوشته است که اگر بین کتاب نفسُ المَهموم و منتهی الامال اختلافی پیش آمد، رحجان با منتهی الآمال است. چرا که به بیان خودش در منتهی الامال ده سال در شناخت مطالب صحیح مقاتل امام حسین(ع) کارشناس‌تر شده است. محدث قمی هم معترف به اعتبار و نخست‌بودگی مقتل ابومخنف در نقل وقایع کربلاست.
وی ادامه داد: مقتل بعدی مقتل سید عبدالرزاق موسوی مقرّم نجفی است که با عنوان چهره گلگون حسین(ع) ترجمه منتشر شده است. عمده خمیرمایه مقتل او نیز مطالب مقتل ابومخنف است. مقتل او نسبتا موثق است و اخباری کمابیش مستند را روایت کرده است.
غروی در بخش پایانی سخنان خود به مقاتل معاصر و متاخر پرداخت و گفت: یکی از آخرین مقاتلی که چاپ شده و قابل اهتمام است دانشنامه امام حسین(ع) دارالحدیث است. کتاب یک جلدی ۷۰۰ صفحه ای نیز از این دانشنامه با عنوان المقتل الصحیح سیدالشهدا چاپ شده است که در این کتاب ۱۰ نفر به مدت ۱۰ سال بر روی آن کار کرده‌اند. در اوایل المقتل الصحیح آمده است که چه کسی و در چه کتابی برای اولین بار فلان مطلب را آورده است. این کار پژوهشی ارزنده و ارزشمند است. اصل این نکات در همان دانشنامه امام حسین(ع) است در این کتاب تلخیص شده است. بحث‌هایی از قبیل صحت و سقم فرازهای زیارت عاشورا هم در آن آمده است.
وی در پایان گفت: دیگر مقتل جامع و ارزنده ای که در دوران متاخر چاپ و منتشر شده است کتاب دو جلدی مقتل جامع سیدالشهدا کار گروه تاریخ موسسه امام خمینی است که انصافاً تحقیقی جامع و ارزنده است.
نظر شما