دهه گذشته به هر کوچه و خیابانی که قدم می گذاشتی پر از هیاهوی کودکانه، شادی و هیجان وصف ناپذیر بازی های بومی محلی بود که کل فضای محله‌ها را به خود اختصاص می داد، بچه ها، کوچه‌های شهرها و روستاها را با کودکانه‌های خود تسخیر کرده بودند؛ همرنگی و همبستگی در تک تک آن‌ها خودنمایی می‌کرد و روزگارشان بدون توجه به گذر زمان سپری می‌شد.
آن سال‌ها بود که مادران و پدران به لطف همین بازی‌های بومی و محلی دغدغه و نگرانی بابت سپری شدن اوقاغت فراغت کودکان نداشتند.
بازی های بومی و محلی بخشی از میراث ناملموس کشور، که در گذشته ای نه چندان دور نقش مهمی در سلامت جسم و روان مردم مناطق مختلف به ویژه فرزندان این مرز و بوم در قالب فعالیت های تفریحی و ورزشی ایفا می کرد، حال دیگر در خاطره‌ها به آن پرداخته می‌شود.
این بازی‌ها با توجه به وضعیت اقلیم، سنت ها، فرهنگ و الزام های هر منطقه طراحی می شد تا بازتاب بخشی از جهان بینی مردمان باشد.
بازی ها در دوره های زمانی مختلف، جزو جدانشدنی زندگی اجتماعی بشر بود و در این بین بازی های بومی سبکی جمعی داشته و مسائل تربیتی و بار فرهنگی خاصی نهفته شده در آن برای پر کردن اوقات فراغت به کار گرفته می شد.
بازی های بومی و محلی متنوع و جذابی که در انتقال تاریخ و سنت های مناطق مختلف ایران به شکل پویا و عمیق به نسل های آینده نقش آفرینی می کرد حال تنها بهانه ای برای گریز از پیامدهای فناوری های نوین و مفهوم بخشی دوباره به زندگی شده است.
امروزه گسترش فناوری و رایانه‌ای شدن بازی‌ها و از همه مهم تر گسترش شبکه های اجتماعی سبب شده بازی های بومی و محلی که زمانی جایگاه ویژه‌ای در جای جای ایران زمین داشت به دست فراموشی سپرده شود.
سادگی در بازی های بومی و محلی، نیاز نداشتن به امکانات و فضای خاص برای این بازی ها، دسترسی، ارتقای توانایی استعداد جسمانی و فکری و تحت پوشش قرار دادن همه گروه های سنی از کودک تا کهنسال از مهم ترین جنبه های ورزش های سنتی این کشور است.
این بازی های جذاب و نشاط آفرین، قوانین ساده و اولیه زندگی و نیز مدیریت و هدایت آن را به شیوه ای روان به افراد آموزش می دهد و تمرینی برای کسب مهارت های لازم به منظور رویارویی با موقعیت های دشوار در زمانه به ویژه عصر کنونی است.
دال پلان، کمربند بازی، الک دلک، الختر، پاری که، چارقاف، بالش که و کلاه پران و ده ها بازی بومی و محلی دیگر استان سمنان که هر یک نامی آشنا برای نسل‌هایی از اهالی استان سمنان است، بازی‌های کودکانه فراموش شده‌ای که به تاریخ پیوسته یا در حال پیوستن است و امروز، در شهرها و حتی روستاهای سمنان، جای خالی بازی‌های خلاقانه و مبتکرانه کودکان دیده می‌شود.
بازی‌های پر جنب و جوش گذشتگان قربانی ارتباطات عصر نوینی شده که جز سستی، تنبلی، چاقی، فردگرایی و ترویج خشونت در نسل جدید پیامدی را در پی نداشت.
یکی از چالش های امروز جوامع بشری کم تحرکی های ناشی از بازی های دنیای مجازی است که احیا و ترویج بازی های بومی و محلی به عنوان سرگرمی های سالم نقشی راهگشا در افزایش پویایی و سرزندگی جامعه دارد.
برگزاری جشنواره و المپیادهای ملی و بین المللی بازی های بومی و محلی راهکاری برای ترویج این بازی ها در جامعه است.
احیا و ترویج بازی های بومی و محلی با رویکردی فرهنگی می تواند علاوه بر پیوند نسل حال و آینده را با کودکانه های به تاریخ سپرده شده، عامل بازدارنده ای برابر فرهنگ مبتذل غربی عمل کند.
نظام آموزشی همواره بهترین نقطه اتکا برای نهادینه کردن مسایل در جوامع نوین است و با قراردادن یادگیری بازی های بومی و محلی در اولویت های آموزشی، این بازی ها را به کودکان و نسل آینده انتقال دهد تا علاوه بر آگاهی بخشی این قشر از بار آموزشی بازی ها، فرهنگی را از نسلی به نسلی دیگر منتقل کند.
ترویج این بازی ها در دوره های دبستان و پیش از دبستان راهکاری موثر در افزایش تحرک فیزیکی نسل امروز و پیشگیری از اضافه وزن آن ها و دیگر پیامدهای ابزارهای ارتباطی عصر نوین چون سستی، فردگرایی و خشونت است، مسایلی که بسیاری از صاحبنظران نسبت به وقوع آن در نسل آینده کشور هشدار می دهند.
رسانه با آگاه سازی و اطلاع رسانی آحاد جامعه نقش مهمی در احیاء بازی های بومی و محلی دارند که باید از این ظرفیت رسانه برای ترویج این بازی ها در بین خانواده ها و تقویت نشاط اجتماعی بیش از پیش استفاده کرد.
برگزاری بازی های بومی و محلی در محیط ها و فضاهای جذاب، افزایش بودجه به این بخش، حمایت از فعالیت های پژوهشی در این زمینه، آموزش در مدارس و دانشگاه ها و تغییر نگرش مسوولان و حمایت بیش از پیش آن ها در بسترسازی به منظور ترویج و احیاء این بازی ها اقدامی مهم و اجتناب ناپذیر است.
تاکنون در ایران یک هزار و ۱۰۰ بازی بومی و محلی شناسایی و مورد ارزشیابی قرار گرفته است.
احیای سنت‌ها در سایه بازی‌های بومی و محلی
سرپرست اداره ورزش و جوانان شهرستان سمنان گفت: ارتقا و گسترش بازی‌های بومی و محلی سبب احیای سنت‌ها و ایجاد تحرک و نشاط اجتماعی می‌شود.
حسین زیاری افزود: رونق بازی‌های بومی و محلی باعث کاهش آسیب‌های اجتماعی در جامعه می‌شود.
وی با بیان اینکه این روزها رقابت در فضای واقعی جای خود را به بازی‌های فضای مجازی داده است، تصریح کرد: احیای بازی‌های بومی و محلی راهکاری برای سرزندگی جامعه به ویژه نسل جوان است.
سرپرست اداره ورزش و جوانان شهرستان سمنان، بازی‌های بومی محلی را نمود اجتماعی و فرهنگی هر جامعه برشمرد و بیان کرد: بازی‌های بومی و محلی سرشار از آداب، رسوم و خرده فرهنگ‌هایی است که در زمان کنونی برای صیانت از میراث فرهنگی نیاز به احیا دارد.
وی خاطرنشان کرد: افزایش تخصیص اعتبار با هدف احیای بازی‌های بومی و محلی یکی از برنامه‌های این سازمان برای آشنایی نسل امروز با آیین‌های اصیل گذشته و ارتقای کیفیت زندگی و رضایتمندی عمومی است.
سرپرست ورزش و جوانان شهرستان سمنان، به برگزاری جشنواره‌های بازی‌های بومی و محلی اشاره و اضافه کرد: جاذبهها و ویژگی‌های بارز ورزش‌های سنتی و بازی‌های بومی و محلی را می توان از طریق برگزاری جشنواره‌ها به نمایش گذاشت.
۱۰۰ بازی محلی در سمنان شناسایی شده است
رئیس هیات ورزش روستایی و بازی های بومی و محلی استان سمنان گفت: تاکنون حدود ۱۰۰ ماده در بخش بازی های بومی و محلی استان شناسایی شده است.
محمد علیزاده افزود: بازی های بومی محلی مفرح و جذاب و در کاهش ناهنجاری های اجتماعی بسیار موثر است و تلاش می شود بازی های محلی در محله های قدیمی و روستاهای تمام شهرستان های این استان به شکل بهتری جا بیفتد.
وی با اشاره به احیای بازی های بومی و محلی، بیان کرد: برای حفظ، اشاعه، رشد و توسعه بازی های بومی و محلی این استان تلاش ها و برنامه ریزی های زیادی صورت گرفته است.
رئیس هیات ورزش روستایی و بازی های بومی و محلی استان سمنان خاطرنشان کرد: دال پلان، کمربند بازی، الک دلک، الختر، پاری که،بتو بتو، شال وجه،خر پشتک، چارقاف، بالش که و کلاه پران و ده ها سمنان است.
انزوا، رهاورد بازی رایانه‌ای
عضو هیات علمی دانشگاه سمنان در گروه روانشناسی با اشاره به انزوای کودکان ناشی از برخی بازی های رایانه ای، تاکید کرد: این بازی ها در دنیای امروزی، اوقات فراغت کودکان را پر کرده و تبادل اجتماعی که بازی های بومی و محلی و در نتیجه تکوین شخصیت کودکان میسر می ساخت، را ندارد.
شاهرخ مکوند حسینی تاکید کرد: اگر والدین در زمینه فناوری های نوین سواد رسانه ای را افزایش ندهند به طور مسلم در آینده آسیب های جدی به پیکره جامعه ایرانی وارد می شود.
وی اضافه کرد: متاسفانه این وضعیت به نوبه خود به جز مسائل روانشناختی مسائل پزشکی از قبیل ابتلا به بیماری ها را به دنبال دارد که رو به افزایش بوده و چندان جدی گرفته نمی شود.
روانشناس و عضو هیات علمی دانشگاه سمنان یادآور شد: ارتقای توانایی استعداد جسمانی و فکری، هوش علمی و رشد و هماهنگی حرکتی در کودکان از مهم ترین جنبه ها بازی های بومی و محلی بود که آن ها را برای زندگی آینده و اجتماعی آماده می کرد.
این روانشناس، با بیان تفاوت بازی های بومی گذشته با بازی های رایانه ای، گفت: افراد بدون در نظر گرفتن جنسیت افراد مختلف در بازی‌های بومی شرکت می کردند و این بازی‌ها حتی خانواده‌ها و والدین را درگیر می کرد و به عبارتی دیگر وحدت و تحکیم خانواده را نیز ارتقا می داد.
استاد دانشگاه رشته جامعه شناسی نیز گفت: در گذر جامعه سنتی به صنعتی، هنجارها و ارزش های جوامع تغییر کرده و بر مبنای آن نیز سبک جدیدی وارد زندگی افراد می شود.
حمید مستخدمین حسینی افزود: سبک زندگی جامعه ایرانی بین سنتی و صنعتی شدن قرار گرفته و یکی از نمودهای این گذر، بازی های کودکانه است.
وی بیان کرد: در گذشته خانواده ها، گستره با کارکردهای مختلف داشتند، اکنون با خانواده های هسته ای در ارتباط هستیم که در آن پدر و مادر سعی بر برآورده کردن تمام نیازهای کودکان در خانه را دارند.
این جامعه شناس با بیان به اینکه نهادهای اجتماعی همچون نظام آموزشی کارکردها را به خانواده ها محول کردند، تصریح کرد: این مساله، فاصله عاطفی بین والدین و کودکان ایجاد کرد که در خفا به کشتن کودکانه های نسل جدید ختم می شود.
مستخدمین حسینی، به بی خبری کودکان از جنب و جوش کوچه های افقی و پرهیاهو و دعواهای کودکانه در دهه های گذشته اشاره و بیان کرد: امروز کودکان در تنهایی خود در درون کوچه های عمودی به علت نوع طراحی فضای شهری، بازی های رایانه ای و فضای مجازی را همدم لحظه ها می بینند.
نقش و مسولیت پذیری کودکان
استاد دانشگاه های سمنان در رشته جامعه شناسی نیز تاکید کرد: خانواده، مدرسه و جامعه محورهای تاثیرگذار در جامعه پذیری کودکان هستند.
وی با تاکید بر اینکه بازی های بومی و محلی، کودک را برای پذیرش نقش های آینده آماده می کرد، افزود: این بازی ها سبب رشد خلاقیت، تفکر و ابتکار در کوکان می شد و همچنین ابزاری برای انتقال هنجارها و ارزش ها به فرزندان بود.
مستخدمین حسینی، به ایجاد تعامل و ارتباطات بازی های بومی و محلی اشاره و اضافه کرد: کودکان در این بازی ها یاد می گرفتند که علاوه بر خانواده، گروه های بزرگتر نیز در جامعه وجود دارد، و برای کنش های اجتماعی آماده می شدند.
وی یادآور شد: کودکان قوانین ساده و اولیه زندگی و نیز مدیریت و هدایت آن را به شیوه ای روان در بازی های بومی و محلی آموزش می گرفتند و تمرینی برای کسب مهارت های لازم به منظور رویارویی با موقعیت های دشوار در زندگی آینده بود.
استاد دانشگاه رشته جامعه شناسی با بیان اینکه هیچ فناوری نمی تواند جایگزین بازی کودکانه شود، اظهارداشت: با فناوری های نوین مخالف نیستیم اما باید جامعه فرهنگ استفاده از آن ها را بیاموزد.
تکوین شخصیت کودک در پس بازی‌های بومی
عضو هیات علمی و رئیس مرکز روانشناسی دانشگاه سمنان گفت: کودکان نیز مانند سایر اقشار جامعه با گسترش فناوری به سمت بازی های رایانه ای کشیده شدند و دیگر خبری از بازی های جمعی در بین آن ها نیست.
مکوندحسینی افزود: رایانه‌ای شدن بازی ها در سال های اخیر سبب کمرنگ شدن بازی های کودکانه در کوچه و خیابان های شهرها و حتی روستاها شد ، مساله ای که تحرک و تعامل اجتماعی کودکان را دستخوش تغییر کرده است.
وی با اشاره به محدودیت کودکان برای حضور در کوچه ها و خیابان ها اشاره و بیان کرد: لازمه حضور فعال تر کودکان در محیط های شهری وجود امنیت است و خانواده ها این محیط ها را حتی گاهی مواقع امن نمی بینند.
این پژوهشگر و هیات علمی دانشگاه سمنان تاکید کرد: نتیجه این احساس خانواده ها در رشد اجتماعی و حرکتی کودکان نمود پیدا می کند.
مکوندحسینی با بیان اینکه تکوین و رشد شخصیتی کودک نتزه حضور در کوچه و خیابان محله ها و در نتیجه تعامل اجتماعی این قشر با یکدیگر را نمی دهند.
دانشیار روانشناسی دانشگاه سمنان، با بیان اینکه بازی های نوین و رایانه ای به طور عموم بر اساس یک نگاه کلی و جهانی به آن پرداخته می شود، ابرازداشت: هرچند برخی از این بازی ها دارای اثرات مطلوب است اما، فقدان نظارت، آگاهی و سواد رسانه ای والدین و کودکان در انتخاب بازی های رایانه ای، عاملی در افت تحصیلی، فرهنگی و رشد اجتماعی فرزندان می شود.
بازی‌های بومی محلی سدی برابر فرهنگ غربی
نماینده مردم شهرستان‌های گرمسار و آرادان در مجلس شورای اسلامی گفت: تقویت بازی‌های بومی محلی سدی برابر فرهنگ تصنعی و مبتذل غربی است.
غلامرضا کاتب افزود: یکی از اهداف مهم برنامه ششم توسعه، توجه به روستا و توانمندی‌های آن است و مجلس دولت رامکلف کرد در این راستا برنامه‌های خود را برای استفاده از این ظرفیت‌ها پیاده کند.
وی تاکید کرد: روستا منبعی از بازی‌های بومی و محلی است که هنوز کارکرد ورزشی و بازدارندگی دارد.
نماینده گرمسار در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه یکی از این برنامه‌ها نیز ورزش روستایی است، تصریح کرد: توجه به این بازی‌ها می‌تواند هیجان واقعی را به جامعه تزریق کند.
کاتب با اشاره به دگرگونی های فرهنگی ناشی از ورود مظاهر زندگی غربی، خاطرنشان کرد: قدرت بازدارندگی بازی‌های بومی محلی به گونه‌ای است که می‌تواند به عنوان سدی برابر فرهنگ مبتذل غربی سدی نفوذ ناپذیر باشد.
نمایند گرمسار و آرادان در مجلس شورای اسلامی یادآور شد: فدراسیون بومی محلی در چند سال گذشته اقداماتی را انجام داد که بدون شک ثمره آن در آینده مشخص می‌شود.
گزارش: سارا خدادادی
