پروین اعتصامی، نگین درخشان بر تاریخ ادب پارسی

اخلاقیات را از طریق مناظره ها به تصویر می کشد و با فن مناظره میان اشیاء با یکدیگر به طور فردی و اجتماعی به مسایل اخلاقی می پردازد به گونه‌ای که در تعالیم انسانی فردی خود به مولفه های اخلاقی همچون تقوا و پاکی، راستی، علم‌اندوزی و پرهیز از هوا و هوس توجه دارد. او را با نام پروین اعتصامی می شناسند. با نگاهی عمیق و اشعار وی در می یابیم که تعلیم و تعالیم اجتماعی موجود پیرامون امور اجتماعی مانند آزادیخواهی، انسان‌دوستی، تعاون و همکاری می چرخد. در واقع موضوعات اصلی شعرش جبر یا تقدیر و غیره است. پروین اعتصامی بدین سان آینده را برابر مخاطب خود قرار می دهد و کجی ها و کاستی های جامعه و قصور آنها نسبت به تعهدات اخلاقی و پیامدهای آن را به تصویر می کشد.  پروین از نظر گرایش به موضوع های اجتماعی و سیاسی بی مانند است. او نخستین بانویی به شمار می رود که سرودن شعر را به انتقاد اجتماعی بدل کرد و به زبان تمثیل و شیوه مناظره اشعار اعتراض آمیز خود را سرود و براستی از زنی فروتن، محتاط و درونگرا در جامعه ای ناهنجار که امکان مطرح کردن بی‌پرده مسایل و تناقضات سیاسی و اجتماعی وجود ندارد، انتظاری جز مبارزه با ظواهر و پلیدی های اجتماعی نمی رود. پروین از روند تحولات جامعه، حقوق زنان و ارزش‌های آن آگاه بود و به امور بنیادین معنوی و فکری اجتماعی توجه داشت که اشعار هشدار دهنده او رنگ و بوی مسایل اجتماعی زمان را دارد. او یکی از بدیهی‌ترین و دلاویزترین شکوفه‌های ادب فارسی محسوب می شود به گونه ای به قصه حیات انسان توجه دارد که شعر وی به تابویی از غصه حیات انسان‌ها تبدیل شده است.

زندگینامه پروین اعتصامی

پروین اعتصامی در اسفند ۱۲۸۵ در تبریز چشم به جهان گشود. یوسف اعتصامی پدرش از ادیبان و دانشمندان زمان خود بود که به زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و فرانسوی تسلط داشت. پروین در کودکی به همراه پدر به تهران آمد و از آنجایی که به زبان، شعر و ادبیات فارسی علاقه مند بود، همواره مورد توجه پدر قرار می‌گرفت. آموزش زبان و ادب فارسی را نزد پدرش آموخت و از محضر اربابان فضل و دانش همچون ملک شعرای بهار و بسیاری از بزرگان که در خانه پدرش گرد می آمدند، بهره‌ها یافت. وی همواره آنان را از قریحه سرشار و استعداد خارق العاده ای خویش دچار حیرت می کرد. در هشت سالگی به شعر گفتن پرداخت و با به نظم کشیدن قطعات زیبا و لطیفی که پدرش از کتاب های خارجی ترجمه می‌کرد به طبع آزمایی پرداخت و ذوق خویش را پرورش داد. او با بهره گیری از استعداد سرشار خود و در سایه آموزش‌های پدر توانست در نوجوانی و جوانی شاعری توانمند شود.

شعر «ای مرغک» از اشعار زیبای اوست که در ۱۲ سالگی سروده شد. پند و اندرز محتوای اصلی شعر پروین را تشکیل می‌دهد و زبانی شبیه زبان استادان قدیمی پارسی دارد، پدر پروین در این باره می‌گوید: به هر یک از این تمثیلات نظر کنیم، می‌بینیم که مشحون است به گوهر های گران بهای پند و اندرز که همه بی استثنا در منتها درجه فصاحت و بلاغت است و بی مبالغه می گویم که این زبان سعدی، حافظ و سنائی است و آن که گفته است: در این کهنه زمین، گاه سعدی و گاه پروین به وجود آید، بسی نیکو گفته و حقیقتی را آشکار کرده است. ملک شعرای بهار درباره شاعر جوان چنین می‌گوید: در قصاید پروین خواننده خود را یکباره در عوالمی رنگارنگ که به صورت یک عالم مستقل درآمده می‌بیند؛ طرز بیان ناصرخسرو را در تمثیلات سنایی و استغنای حافظ را در فصاحت و ثروت سعدی می‌نگرد.

ویژگی‌های شعری پروین

مهمترین ویژگی شعر پروین تعلیمی بودن اشعار اوست که خواه دارای مضمون اخلاقی باشد یا مضمون اجتماعی که البته بخش عمده‌ای از اشعارش به پندهای اخلاقی او اختصاص دارد. در واقع می‌توان گفت که شعر پروین اعتصامی شعر جهانی انسانی است با مضمون هایی که به دایره اخلاق پیوند می یابد.  به گونه‌ای که قدرت و ستم را مورد نقد قرار می‌دهد و فقر و نادانی را نکوهش می‌کند و بر خرد و آزادی انسان تأکید می کند و تأثیر می‌گذارد. در یک کلام نقد اجتماعی بخش قابل توجهی از سروده‌های پروین را تشکیل می دهد که این نقد اجتماعی با ۲ وجه عاطفی و منطقی آمیخته است. پروین در مناظره های خود با زبان و بیانی فصیح و رسا اندیشه های اساسی خود را درباره زندگی، مرگ، عدالت اجتماعی، اهمیت والای دانایی و موفقیت ارایه می‌کند.

محور و موضوع اصلی شعر پروین جبر یا تقدیر، بیان و حال توده مردم سالخورده و تهی دست جامعه است. در واقع پروین در اشعار خود آیینه را در برابر مخاطبان قرار می‌دهد و کجی ها و کاستی های جامعه و تصویر آنها را نسبت به تعهدات اخلاقی نشان می دهد. آنچه قابل تأمل است، اهمیت تعالیم و آموزه های نهفته در اشعار پروین است. مناظره انسان و موجودات، رازهای شگرف حیات انسان، توصیه‌ها و تعالیم اخلاقی که همه حکایت از سروده های تعلیمی شاعر دارند. شعر پروین اعتصامی اشعاری جهانی است با مضمون هایی که با دایره اخلاق پیوند می یابد و قدرت و ستم را به نقد می‌ کشاند.

فروتنی و تواضع در شعر پروین

پروین در دیوان خود کمتر به خودستایی می‌پردازد و به ندرت از تخلص خود سود می جوید از این رو در تمام دیوان او نمی توان بیش از ۲ یا ۳ تخلص پیدا کرد، آن هم در مقام سرزنش خویش، نه مطرح ساختن خویشتن. سخنان منطقی و حقایق حکیمانه را ماهرانه همچون لقمان و سلمان بیان کرده و مردم را مشمول اضافات خود قرار داده است. او اهداف و مقاصد جدی خود را با آوردن تمثیل و تشبیه و به گفت وگو در آوردن موجودات و پرندگان به مخاطب خود انتقال می دهد. 

بررسی تعالیم انسانی در اشعار پروین

از آنجایی که شعر پروین جز ادبی تعلیمی محسوب می‌شود، بنابراین باید گفت که ادبیات زاییده فطرت هنرجو و هنرپرور انسان است و هنگامی به اوج هنر و زیبایی می رسد که این هنر ظاهری و با یک تعهد درونی اصلی از طرف آفریننده آن همراه باشد. در حقیقت ادبیات هنگامی به اصالت خود نزدیک می‌شود که به دستاوردهای متعالی رسیده باشد. پروین شاعری بیدار و هوشیار بود که با چشمان باز به مسایل جامعه می‌نگریست و با شهامت و جرأت کم نظیر، سر تسلیم در برابر فشارهای سیاسی و اجتماعی فرود نمی‌آورد و فریفته رنگ، بو، نقش و نگار ظاهری نمی شد. در تاریخ شعر زنانه فارسی، پروین تنها شاعری است که زیباترین اشعار انتقادی را با نگرشی زنانه سروده است. نقش تعلیم و تربیت در انسان‌سازی و دغدغه‌های پروین نسبت به اصلاح ساختارهای اجتماعی و اخلاقی جامعه با تاکید بر دین و فرهنگ اسلامی باعث شد تا با نگرش اسلامی و نگاهی دقیق درد اجتماع خویش را تشخیص دهد و برای درمان آن در قالب شعر داروی پند و اندرز تجویز کند. در واقع هدف پروین از سرودن این اشعار، تعلیم و تربیت افراد جامعه بود. او قبل از هرچیز شاعر تعلیم و تربیت و شاعر اخلاق به شمار می رود و اینها مبتنی بر اندیشه عرفانی است. عرفان او هم غیر از تصوف اسلامی که از سرچشمه تعالیم افلاطون و مکتب های گنوسی و نوافلاطونی سرچشمه می‌گیرد، نیست و به همین سبب به مسایل روحی و نجات آن اهمیت خاص می دهد.

اخلاق برای پروین، مقدم بر هر امر دیگری است. پروین اعتصامی شاعره توانای ایرانی و از جمله موارد استثنایی به شمار می رود که در ادب آسمان ایران درخشید. او در دوران حوادث و شکل‌گیری نهضت مشروطه پا به هستی گذاشت، دوره‌ای که جامعه ایران بزرگترین نهضت را برای دگرگون کردن نظام اجتماعی پیش رو داشت و در گذرگاه عبور از سنت و ورود به دنیای مدرن قرار گرفته بود. پروین در دوره‌ای که ایران سنت و مدرنیته را توأمان تجربه می‌کرد و تا حد زیادی مدرنیسم رنگ شبه مدرنیسم داشت، همپای این دگرگونی‌ها به انتقاد از آسیب‌های اجتماعی، حکومتی و قضایی پرداخت. در واقع شعر او تجسم از عصر و زمان وی بود. تلاش پروین در این بود که از طریق اشعار خود همه را به طرف کمال مطلوب سوق دهد. کمال اخلاقی که نوعی تزکیه نفس صوفیان بود. به هر حال اشعار پروین بیانگر اخلاقیات و ایده آلیسم اخلاقی است.

سرانجام پروین اعتصامی

سرانجام پروین اعتصامی به بستر بیماری افتاد و پس از ۱۲ روز در ۱۶ فروردین ۱۳۲۰ به علت بیماری حصبه چشم از جهان فروبست و در کنار پدری که محبوب‌ترین موجود زندگی او بود در مقبره خانوادگی اعتصامی در صحن قم به خواب ابدی فرو رفت.

منابع: 

۱. آژند، یعقوب۱۳۶۳.ادبیات نوین ایران

۲. باباچاهی، علی، شعر امروز- زن امروز

۳. حائری، سیدهادی، ۱۳۷۵، خاطراتی از پروین و عصر طلایی، نشریه ادبستان

۴. زرین کوب، عبدالحسین، پروین زنی مردانه در قلمرو شعر و عرفان در یادنامه عرفان، تهران؛ دنیای مادر