هر چند ۹۸ سالی دشوار بود و ایرانیان انواعی از سختی‌ها از سیلاب تا درد بیماری و فقدان را در آن تجربه کردند، نویسندگان و صنعت نشر در برابر این لطمات سر فرو نیاوردند و چون هزاران سال گذشته به میراث زبان فارسی افزودند.
بنابر آمار خانه کتاب تعداد عناوین چاپ شده در سال ۱۳۹۸ اعم از چاپ اول و تجدید چاپ نسبت به سال گذشته افزایش ۲۰ درصدی را نشان می دهد و همانطور که از آمار برمی‌آید گروه موضوعی ادبیات با مجموع ۱۵ میلیون و ۲۷۶ هزار و ۶۴ شمارگان در رتبه سوم بعد از کتاب‌های کمک‌درسی و کودک قرار دارند.
پرونده تورق کتابخانه ۹۸ بازخوانی برخی آثار سال گذشته؛ به ویژه آثار ادبی است که یا در جوایز مختلف ادبی دولتی یا خصوصی جایزه گرفته‌اند، یا توجه منتقدان را به خود جلب کرده‌اند یا بر اساس ملاک‌های بازار نشر ایران پرفروش شده‌اند. عناوین این پرونده برایندی از عنوان‌های پرفروش و مورد اقبال عمومی در گزارش‌های جمع‌بندی مطبوعات آخر سال، جوایز ادبی و کتاب برگزار شده و فهرست نهایی جوایز برگزار نشده و نقدهای صفحات فرهنگی و ادبی نشریات است.
روز دیگر شورا؛ بعد از شش سال
فریبا وفی (متولد ۱۳۴۱) از نسل دوم نویسندگان زن ایرانی است که کار خود را از دهه ۶۰ خورشیدی با نوشتن داستان‌های کوتاه در نشریات ادبی آغاز کرد، با انتشار مجموعه داستان کوتاه عمق صحنه ادامه داد و به پرنده من رسید؛ رمانی که با کسب جایزه هوشنگ گلشیری، جایزه یلدا و جایزه مهرگان ادب به عنوان مهم‌ترین جوایز ادبی خصوصی ایران وی را به شکل جدی در صحنه ادبیات داستانی معاصر ایران مطرح کرد.
روند حضور وی در صحنه با انتشار داستان‌های کوتاه و بلند همراه بوده، منتقدان به آثار او توجه کرده و پایان‌نامه‌هایی هم در نقد و تحلیل داستان‌های او از جهات مختلف نوشته شده است.
وفی در ماه‌های اخر سال ۹۸ و در حالی که شش سال از نوشتن رمان بعد از پایان (نشر مرکز، ۹۲) می‌گذشت اثر جدیدی روانه بازار کرد؛ به نام روز دیگر شورا (نشر مرکز) که تاکنون به چاپ دوم رسیده و چهار هزار نسخه از آن روانه بازار شده است.
این رمان ۳۲۷ صفحه‌ای در ۱۰۰ فصل مانند دیگر آثار وفی که قهرمانانش زن هستند به زندگی زنی (شورا) در پایان روزهای جوانی و ورود به میانسالی می‌پردازد و هر چند برشی چندساله از زندگی قهرمان را نشان می‌دهد با تمهیدات روایی، زوایا و ابعاد تازه‌ای از زندگی خانوادگی در ایران را طی دست کم دو دهه به تصویر می‌کشد. خصوصیتی که کتاب وفی را از جهت جامعه‌شناختی و تاریخ معاصر؛ به‌ویژه موقعیت زنان و خانواده در جامعه امروز ایران نیز مهم و قابل توجه می‌کند. بنابراین اثر روز دیگر شورا را به آسانی میتوان در ژانر رئالیسم یا واقع‌گرایی جای داد.
رئالیسم یا واقع گرایی خیال پردازی و فردگرایی رومانتیسم را از بین می‌برد و به مشاهده واقعیت های زندگی و تشخیص درست علل و عوامل و تشریح و تجسم آنها می‌پردازد.
رضا سیدحسینی رئالیسم را این چنین تعریف می‌کند: در درجه اول به صورت کشف و بیان واقعیتی تعریف می‌شود که رومانتیسم یا توجهی به آن نداشت یا آن را مسخ می‌کرد (مکتب‌های ادبی، رضا سیدحسینی، ص. ۳۱۷).
داستان روز دیگر شورا به اندازه‌ای واقعی است که خواننده امروزی به ویژه از قشر متوسط اجتماعی به راحتی می‌تواند شخصیت‌های آن و وقایع روزمره‌اش را دور و نزدیک خود بیابد و با قهرمان یا هر یک از شخصیت‌های آن همذات‌پنداری کند. روز دیگر شورا روایتی از زندگی دختری از خانواده‌ای کم‌جمعیت و نسبتا امروزی است که در بدو جوانی با پسری از خانواده‌ای شلوغ و تا حدی سنتی ازدواج می‌کند و سال‌ها بعد با وجود ادامه این زندگی نارضایتی‌هایی دارد، خستگی و سرگشتگی او را به رابطه‌ای دیگر می‌کشاند اما همان نیز درمانی برای درد تنهایی شورا نیست.
زبان، تمهیدات روایی و تکنیک‌های داستانی
روز دیگر شورا از جهت نثر و روانی روایت حائز اهمیت است، نثری ساده و بدون غلط نگارشی که حتی گاه به نثری مسجع نزدیک می‌شود.
نمی‌تواند بفهمد که شورا یک لحظه پریشان است، یک لحظه پشیمان. یک لحظه سرشار است، یک لحظه غمناک. یک لحظه خیالش سیاه است، یک لحظه خیالش سفید. یک لحظه مصمم است، یک لحظه متزلزل (ص. ۱۳۳).
با اینکه از نظر بعضی منتقدان نثر شاعرانه برای داستان مفید نیست و آفتی تلقی می‌شود؛ تسلط نویسنده را به زبان به عنوان یکی از ابزارهای اصلی نشان می‌دهد.
همانطور که محمدحسن شهسواری می‌نویسد:...زبان، پاراگراف‌بندی و فصل‌بندی از اجزاء اختصاصی ساختار دراماتیک داستان‌نویسی اند. (حرکت در مه، ص. ۳۲)
«وفی» با استفاده از همین ابزار قوی پاره‌ای نظرهای خود را که بی شباهت به نتیجه‌گیری‌های روانشناختی یا جامعه‌شناختی هم نیست در داستان می‌گنجاند. بعدها می‌فهمد حس، پوشه و پرونده نیست که بشود آن را توی کشو گذاشت و بایگانی کرد. حس روی یک مژه، روی یک تار مو، یا در نوک انگشت پا خودش را به مردن می‌زند تا به وقتش برگردد و گاه با قدرت بیشتری برمی‌گردد (ص. ۱۰)
عناصر و تمهیدات داستانی
تعاریف زیادی از داستان از زمان ارسطو (فیلسوف یونانی ۴ قرن قبل از میلاد) ارائه شده است. وی در هنر شاعری (بوطیقا) داستان را ترکیب وقایع می‌داند که تعریفی است کلی و مفهوم پیرنگ را نیز دربر می‌گیرد.
اما بعضی منتقدان میان داستان و پیرنگ تفاوت قائل می‌شوند و داستان را نقل رشته‌ای از حوادث می‌دانند که بر حسب توالی زمانی، ترتیب یافته باشند. (جمال میرصادقی، شناخت داستان، ص. ۱۳۸) طرح (پیرنگ) نیز نقل حوادث است با تکیه بر موجبیت و روابط علت و معلول. (همان)
شهسواری نیز داستان را نقل وقایع، به ترتیب توالی زمان تعریف می‌کند و می نویسد: در مفهوم داستان آنچه اهمیت دارد تعریف خطی وقایع است. (حرکت در مه، ص. ۳۰)
همچنین ولادیمیر پراپ vladimir prop قصه‌شناس روس (۱۸۹۵ تا ۱۹۷۰) تعریفی متفاوت از داستان ارائه می دهد: وی معتقد است هر متنی که بیان کننده تغییر وضعیت و موقعیت از حالتی متعادل به غیرمتعادل و بازگشت به حالت متعادل یا برعکس باشد داستان است. این تغییر وضعیت و موقعیت یا حادثه از عناصر اصلی داستان است و بدون این رخداد یا حادثه داستانی به وجود نمی آید (شناخت داستان، ص ۱۴۰)
با توجه به این تعاریف روز دیگر شورا کاملا در قالب یک تعریف کلاسیک می‌گنجد؛ هم روایت سلسله وقایع به ترتیب توالی زمانی و هم اتفاقی در زندگی شورا می‌افتد که روند زندگی او را تغییر می‌دهد هر چند این تغییر در آخرین صفحات داستان تغییری درونی و در شخصیت شوراست.
وفی هوشمندانه داستان را از زاویه دید سوم شخص محدود به ذهن بیان می‌کند (که به گفته شهسواری زاویه دید محبوبی برای نویسندگان ایرانی است. ر.ک حرکت در مه. ص. ۱۱). این زاویه دید امکان سر زدن راوی به جنبه‌های مختلف زندگی شورا به ویژه بیان درونیات و روحیات او را دارد.
مهم‌ترین تمهید روایی وفی در داستان استفاده از دو خط داستانی متفاوت از نظر زمانی است؛ یعنی وفی روایت سفر شورا به ارمنستان برای همراهی ظاهری با برادرشوهرش و دیدار با فردی که در داستان ژان نامیده شده و روایت ازدواج و زندگی و رفت و آمدها و آغاز این رابطه را همزمان در دو خط جلو می‌برد. داستان با سفر او و در فرودگاه ایروان آغاز و همانجا پایان می‌یابد و در حین سفر جغرافیایی قهرمان و نویسنده، خواننده به سفری در زمان و زندگی شورا نیز می‌رود. این تمهید روایی و رفت و آمد بین دو خط زمانی داستانی به تعلیق داستان و علاقه مخاطب برای پیگیری اثر کمک می‌کند.
ضمن اینکه وفی از تکنیک‌های مختلف برای افزایش جذابیت نیز استفاده کرده است، مانند تکنیک ایجاد جذابیت در طول رمان از طریق تغییر معنادار شخصیت که نشان می‌دهد شورا چطور از زنی نسبتا فرمانبر و در خدمت خانواده خود و همسر به زنی ناراضی، سرگشته، پنهانکار و به دنبال راهی برای فرار از موقعیت تبدیل شده و با تکنیک حداکثر تنش مجاز در صحنه رویایی متشنج شورا با ژان (فصل‌های ۹۵ تا ۹۷) به نوعی به سیم آخر می‌زند.
نویسنده در مورد پردازش شخصیت‌های فرعی غیر از قهرمان نیز تا حد زیادی موفق عمل کرده است؛ مثلا منصور رزاقی که شوهر شورا و مردی حساس، وسواسی و ریزبین است در همه جنبه‌های زندگی اینطور است و برای او شغل عکاسی را انتخاب کرده که خصوصیات او نمود عینی در این شغل می‌یابد یا رخشان مادر شوهر شورا که می‌خواهد نقش محوری در خانواده داشته باشد، همیشه فاصله‌ای احساسی را با شورا حفظ می‌کند و اجازه نمی‌دهد این فاصله با او و دیگر اعضا پر شود و حتی در گفتار با افراد نیز روبرو با آنها صحبت نمی‌کند.
با وجود این شخصیت مقابل شورا؛ یعنی ژان تا حدی مبهم جلوه می‌کند، بیشتر او را در خلال گفت‌وگو با شورا می‌شناسیم و به نوعی در سایه قرار دارد با اینکه باید بیشتر معرفی شود که ممکن است ترفند نویسنده برای پرهیز از بسط رابطه آنها به هر دلیلی باشد.
مضمون؛ مساله است
مضمون،محتوا یا درون‌مایه در برابر واژه انگلیسی تم (theme) از جمله عناوین مهم در کتاب‌های نظری داستان‌نویسی است و از نظر شهسواری هیچ اثر روایی بدون مضمون، محتوا، درون‌مایه پیام یا تم وجود ندارد. محتوا خواسته یا ناخواسته در هر روایتی وجود دارد، زیرا محتوا نظرگاهی است که نویسنده از آن به جهان نگاه می‌کند (حرکت در مه، ص. ۳۵).
از نظر محتوا فریبا وفی این اثر را نیز بر مفاهیمی؛ چون زندگی خانوادگی و مقتضیات آن، ملال و سرگشتگی زنان خانه‌دار به دلیل نادیده گرفته شدن یا فراموشی عشق در زندگی بعد از وصل، هویت فردی و تاکید بر فردیت، رفتن و رهایی از سرگشتگی و از همه مهم‌تر تغییر بنا نهاده است. این مفاهیم در آثار دیگرش مانند پرنده من و حتی داستان‌های کوتاه او نیز تکرار شده‌اند و البته در بعضی داستان‌های دیگر نویسندگان زن معاصر ایران نیز با مفاهیمی کم و بیش مشترک روبرو هستیم؛ مثل کتاب من چراغ ها را خاموش می‌کنم از زویا پیرزاد.
وفی این مضامین را در قالب جملات توصیفی از شورا یا رفتارهای مختلف او و حتی در قالب گفت‌وگوهای شخصیت‌های دیگر در مورد شورا بیان می‌کند: شورای جدید هم ساخته نشده و هنوز هویت ندارد. مثل هر آدم دیگری که از فرودگاه خارج می‌شود، اما فقط خودش می‌داند که دارد از جلد همیشگی‌اش بیرون می‌زند. (ص. ۵) شورا بعضی وقت‌ها، فقط بعضی وقت‌ها خواسته بود گم و گور شود. غیب شدن، گم شدن، مردن وسط مهمانی‌ها و وسط شلوغی‌ها از خیالات سیاهش بود (ص. ۶). شورا و ملوک مشغول آماده کردن شام هستند. رخشان با واکرش برای سرکشی به آشپزخانه می آید و انگار نه خطاب به شخصی خاص که به دسته ای کارگر دستور می دهد. نذارین چای زیاد دم بکشه. (ص. ۱۰۴)
با اینکه بعضی نویسندگان و حتی نویسندگان مطرح دنیا آثار متفاوت داستانی خود را بر پایه مفاهیم مشخصی پی می‌ریزند، داستان‌هایی با محتوای تکراری اصلی در زمینه‌ای مشابه و در مورد قشر خاصی از جامعه می‌تواند برای مخاطبان آثار یک نویسنده خسته‌کننده باشد؛ هر چند نویسنده در بیان آن از تکنیک‌های متفاوت و تمهیدات مختلف روایی استفاده کرده باشد. به ویژه که این تکرار مفاهیم در آثار دیگر نویسندگان هم‌جنس جامعه نیز مشاهده شده و به نوعی به مفهومی جنسیتی تبدیل شده باشد.
با وجود این باید خوشحال و امیدوار بود از میان نویسندگانی که حسن میرعابدینی در آخرین صفحات از جلد چهارم صدسال داستان‌نویسی در ایران (ص. ۱۴۹۹) بیش از ۲۰ سال پیش از آنها نام برده و نوشته در میان نوشته‌های آنها داستان‌هایی خواندنی میتوان یافت فریبا وفی از معدود نویسندگانی است که هنوز و همچنان به کارش ادامه می‌دهد، بعضی از آثارش به زبان‌های دیگر از جمله آلمانی و اسپانیایی ترجمه شده و یکی از نمایندگان نسل دوم نویسندگان زن در ایران است و مانند بعضی دیگر با انتشار یک یا دو اثر دست از کار نکشیده و نامش به فراموشی سپرده نشده است.
نظر شما