«متغیر منصور»؛ روایتی در آداب بی‌قراری دنیا

هر چند ۹۸ سالی دشوار بود و ایرانیان انواعی از سختی‌ها از سیلاب تا درد بیماری و فقدان را در آن تجربه کردند، نویسندگان و صنعت نشر در برابر این لطمات سر فرو نیاوردند و چون هزاران سال گذشته به میراث زبان فارسی افزودند.

بنابر آمار خانه کتاب تعداد عناوین چاپ شده در سال ۱۳۹۸ اعم از چاپ اول و تجدید چاپ نسبت به سال گذشته افزایش ۲۰ درصدی را نشان می دهد و همانطور که از آمار برمی‌آید گروه موضوعی ادبیات با مجموع ۱۵ میلیون و ۲۷۶ هزار و ۶۴ شمارگان در رتبه سوم بعد از کتاب‌های کمک‌درسی و کودک قرار دارند.

پرونده تورق کتابخانه ۹۸ بازخوانی برخی آثار سال گذشته؛ به ویژه آثار ادبی است که یا در جوایز مختلف ادبی دولتی یا خصوصی جایزه گرفته‌اند، یا توجه منتقدان را به خود جلب کرده‌اند یا بر اساس ملاک‌های بازار نشر ایران پرفروش شده‌اند. عناوین این پرونده برایندی از عنوان‌های پرفروش و مورد اقبال عمومی در گزارش‌های جمع‌بندی مطبوعات آخر سال، جوایز ادبی و کتاب برگزار شده و فهرست‌ نهایی جوایز برگزار نشده و نقدهای صفحات فرهنگی و ادبی نشریات است. در این پرونده که تاکنون۱۱ شماره از آن منتشر شده است؛ شش اثر داستانی بلند، یک اثر ترجمه تاریخ شفاهی، یک اثر نقد ادبی، یک اثر سفرنامه و دو مجموعه داستان را بازخوانی کرده‌ایم و این شماره به عنوان آخرین شماره به مجموعه داستان متغیر منصور اختصاص دارد. 

این پرونده نه‌تنها با هدف بازخوانی آثار مطرح بلکه شناسایی و معرفی بیشتر این آثار به خوانندگان و علاقه‌مندان به کتاب سامان گرفت تا اگر در دوران  دنیای مدرن وقت زیادی برای جست‌وجو و یافتن عناوین داستانی و غیرداستانی داوری‌شده را ندارند، این آثار را به داوری داوران جوایز مختلف همچنین داوری عمومی از روی فروش آثار اینجا و یکباره بیابند و در همان حال برخی نکات را در مورد این کتاب‌ها در خلال اوراق پرونده بخوانند. 

قدردان ناشران و نویسندگانی هستیم که با حوصله نقد ما را در مورد کتاب شان دیده و خواندند و پذیرای پاسخ‌ها یا نظرهای احتمالی مولفانی هستیم که آثارشان در این پرونده خوانده و سوال یا نقدی در مورد آن مطرح شده است.  

مروری بر تاریخچه داستان کوتاه

داستان کوتاه ترجمه‌ای از short story است و نوول (Nouvelle) اصطلاح فرانسوی آن به شمار می‌رود.  نظریه‌پردازان ادبی، برای بررسی تاریخچه داستان کوتاه، ادگار آلن پو را پدر داستان کوتاه و آغازگر آن می‌دانند. در واقع پو، علاوه بر شعر و نقد، به یک نوع ادبی تازه روی آورد که امروزه آن را داستان کوتاه می‌نامیم. کلی‌ترین تعریف پو از داستان کوتاه، چنین است: داستانی که بتوان آن را در نشست نیم تا دوساعته خواند. نباید تصور کرد داستان کوتاه قبل از پو وجود نداشته است، پو تنها داستان کوتاه را به صورت نظری درآورد و باعث شد نویسندگان بعدی به صورت آگاهانه به این گونه  ادبی گرایش پیدا کنند.

شاید چنین تعریفی وجوه مختلف داستان کوتاه را در بر نگیرد؛ اما پو برای نشان دادن تفاوت داستان کوتاه و رمان چنین تعریفی از داستان کوتاه ارائه داد. تاکید این تعریف بر تعداد واژه‌های داستان کوتاه است ملموس‌ترین نکته‌ای که باعث تمایز داستان کوتاه و رمان می‌شود اما تفاوت این دو نوع ادبی تنها در تعداد واژه‌های آن‌ها نیست در شخصیت‌پردازی، فضا، مکان و… می‌توان به نقاط تمایز این دو نوع ادبی اشاره کرد.

به دنبال نهضت مشروطه و آشنایی نویسندگان ایرانی با ادبیات مغرب زمین، داستان‌سرایی به شیوه  مغرب زمین در ایران شکل گرفت و به جای ادبیات سنتی، به خصوص آثار منثور که قدرت انعکاس تحولات اجتماعی و انـدیشه‌های جدید را از دست داده بود، مقبولیت تام پیدا کرد.

داستان کوتاه در ادبیات جدید ایران، سال ۱۳۰۰ با انتشار یکی بود، یکی نبود از محمدعلی جمال‌زاده آغاز می‌شود، پس از او صادق هدایت، گام‌های بلندی در این قلمرو پیمود و الگوی داستان‌نویسان بعدی شد. نویسندگانی چون جلال آل‌احمد، صادق چوبک، ابراهیم گلستان، بزرگ علوی، م. به آذین، سیمین دانشور، جمال میر صادقی، بهرام صادقی، هوشنگ گلشیری و غیره، مهارت خود را در این زمینه آزمودند و آثاری منتشر ساختند و پس از آن این سبک ادبی در ادبیات فارسی پذیرفته شد. (کتاب داستان کوتاه در ایران، نوشته حسین پاینده)

کتاب متغیر منصور نیز مجموعه داستان کوتاهی نوشته یعقوب یادعلی است که در سال ۱۳۹۷ منتشر شد.

یعقوب یادعلی، نویسنده و فیلم‌ساز ایرانی است که اول خرداد ۱۳۴۹ در نجف‌آباد اصفهان به‌دنیا آمد. او در رشتهٔ فیلم‌سازی در دانشکدهٔ صدا و سیما درس خواند و در سال ۱۳۷۴ به عنوان کارگردان در صدا و سیما مشغول کار شد. وی چند سالی در امریکا زندگی کرد و در سال ۱۳۹۶ پس از ۶ سال به ایران بازگشت. 

از آثار او می‌توان به رمان‌های آداب بی‌قراری، ۱۳۸۳، آداب دنیا، ۱۳۹۵، آمرزش زمینی، ۱۳۹۸ و مجموعه داستان‌های حالت‌ها در حیاط، ۱۳۷۷،  احتمال پرسه و شوخی، ۱۳۸۰ و متغیر منصور در سال ۱۳۹۸ اشاره کرد. رمان آداب بی‌قراری او برنده بهترین رمان اول دوره پنجم جایزه هوشنگ گلشیری شد و مجموعه داستان متغیر منصور جایزه داستان کوتاه سومین دوره جایزه احمد محمود را از آن خود کرد.

تغییر در روایت، ساختن روی ویرانی

متغیر منصور، مجموعه‌ای از ۶ داستان کوتاه است، عناوین داستان‌های این کتاب به ترتیب عبارت‌ است از: من و دنی و فیدل، سمیره‌ها (۲)، متغیر منصور، میّت، شرح نامشروح آرایش‌نامه و برف، که هر کدام قالب روایی متفاوتی دارند و با سبک خاصی نوشته شده‌اند.

من و دنی و فیدل، درباره مردی است که پس از مهاجرت به آمریکا از همسرش جدا شده و در خانه یک مرد کوبایی زندگی می‌کند و یک خانواده آلمانی مهاجر نیز از دوستان او هستند که روابط بین این خانواده‌ها دگرگون می‌شود. سمیره‌ها، روایتی از زبان یک دختربچه است که برادرش به جنگ رفته و دست‌هایش را با خود نیاورده است.

متغییر منصور، روایت مردی که برای امیدوار ماندن به تغییر، خود زنی می‌کند و روی بدنش تیغ می‌کشد اما جدی‌ترین تصمیم او منجر به آخرین تیغ روی بدنش می‌شود. میت، روایتی از یک مرگ و حواشی آن است که میتی روی زمین مانده را چه باید کرد، جسدی که شاید هنوز زنده است.

شرح نامشروح آرایش‌نامه، داستانی با ادبیات مصنوع به سبک قرون هشت و نه است که توصیف یک روز در دربار است که با تکیه بر تشریح لباس و ظواهر به وصف آن پرداخته  شده است. آخرین داستان کتاب یعنی برف نیز، روایت دو زن باردار و یک مرد است که به قصد رفتن به خانه بهداشت، در برف گیر افتاده‌اند.

هیچ یک از داستان‌های این مجموعه به یکدیگر ربطی ندارند؛ اما در پایان کلیتی منسجم و مجموعه‌ داستانی یک‌پارچه را می‌سازند. داستان‌هایی که در طول سالیان متفاوت نوشته شده‌اند و به گفته خود یادعلی، از یک اندیشه برنیامده‌اند. سبک روایت داستان‌ها با یکدیگر متفاوت است و هر کدام زبان خاص خود را دارند از بیان کودکانه تا ادبیات مصنوع و حتی گویش روستایی و محلی که نشان از قدرت قلم یادعلی است.

وادی ششم: حیرت

در مجموعه متغیر منصور، همه داستان‌ها به‌سادگی آغاز می‌شوند و کم‌کم مخاطب را شگفت‌زده می‌کنند. از آغاز داستان‌ها نمی‌توان حدس زد نویسنده به کدام پایان خواهد رسید و همواره شگفت‌زدگی، توام با آشنایی زدایی در داستان دیده می‌شود. از سوی دیگر خود شخصیت‌های داستان نیز، موجوداتی شگفت‌زده هستند، بی خبر از همه جا در ورطه‌هایی قرار می‌گیرند که موقعیت ویژه‌ای است، موقعیتی که باید تصمیم بگیرند و با زندگی کنار بیایند. کاری که شاید برای خود نویسنده هم موضوع مهمی است.

حیرت، شاید عنصر اصلی و مشترک همه این داستان‌ها باشد و عنصر دیگر تلاشی برای بقاست اما نویسنده، در نهایت روشن نمی‌کند که این تلاش موفقیت‌آمیز بوده یا نه. حتی مرگ هم در این کتاب تلاشی برای زندگی است، شخصیت‌هایی که زندگی‌شان با مرگ تفاوتی ندارد و مرده‌هایی که جسدشان از زنده‌ها باارزشتر است.

داستان‌هایی برای مردم

یادعلی این شش قصه را برای مردم و از زبان آن‌ها نوشته است، روایت‌هایی که زندگی انسان ایرانی را از روستاهای دورافتاده برفگیر تا ایالت‌های بی آفتاب آمریکا دربر گرفته است. شاید بی دلیل نباشد داستان نخست در آمریکا، درباره زمستانی که گاهی تا ۸ ماه ادامه دارد صحبت می‌کند و در داستان پایانی شاهد جدال زندگی و مرگ در برف کوهستان‌های ایران هستیم.

یادعلی نه تنها ادبیات که زبان مردم را خوب می‌شناسد و اسیر بلندگویی و زیاده‌گویی نمی‌شود، داستان‌های این مجموعه می‌تواند قصه زندگی هر شهروند ایرانی در دوره‌ای از تاریخ زندگی‌اش باشد. او به خوبی توانسته روایتگر حیرت و اندوهی باشد که مثل کروموزوم‌ها در روح و جان ایرانیان نسل‌هاست که جا به جا می‌شود. یادعلی آداب بی‌قراری دنیا را به خوبی می‌داند و در این مجموعه نیز همین بی قراری را روایت می‌کند.