استان سمنان برای اولین بار در کشور طرح پژوهشی مالچ ریگی را به صورت آزمایشی در محدوده غرب استان سمنان، درمحدوده عوارضی اتوبان گرمسار- قم در وسعت ۵۰ هکتار به پیشنهاد پروفسور پرویز کردوانی پدر علم کویر شناسی که از اهالی همین استان است اجرا کرد تا برای مهار ریزگردها در کشور الگو باشد.
مالچ در واقع ایجاد پوشش بر روی خاک با اهداف مختلف گفته می‌شود و یکی از پوشش هایی که در استان سمنان برای مقابله با ریزگردها به ابتکار پدر علم کویرشناسی انجام شد، پاشش ریگ بر مناطق و کانون ریزگردها بود که اکنون بعد از گذشت یکسال بومیان منطقه از اجرای طرح احساس رضایت دارند.
خشکسالی، کم آبی، از بین رفتن پوشش گیاهی، استفاده بیش از حد از منابع آب زیرزمینی موجب گسترش و زایش پدیده‌ای به نام بیابانزایی می‌شود و ایجاد یک انسجام ملی و عزم جدی برای مدیریت مصرف آب و حفظ پوشش گیاهی راهکارهایی برای مقابله با آن عنوان می‌شود .
در سال‌های اخیر اقدام‌های ارزشمند زیستی در کشور انجام شده است؛ مانند نهال کاری، آبیاری و مراقبت از آن، بذرکاری با استفاده از گونه های گیاهی مقاوم مانند تاغ، آتریپلکس، قره‌داغ و اِسکَمبیل، مدیریت هرزآب و تثبیت تپه های ماسه ای با احداث بادشکن برای جلوگیری از بیابانزدایی و کنترل فرسایش، اما در برخی مناطق شرایط خاک و آب و هوایی به گونه‌ای است که امکان اجرای طرح های زیستی وجود ندارد و برای مقابله با ریزگردها از روش مالچ‌پاشی استفاده می‌شود.
به گفته پدر کویرشناسی مالچ پاشی می‌تواند به روش ریگ پاشی برای مناطق هموار و دارای گرد و غبار کاربرد داشته باشد و برای مهار ماسه‌های روان از روش مالچ رُسی، برداشت تپه ماسه‌ای و تقویت پوشش گیاهی به جای مالچ نفتی استفاده شود.
به گفته صاحبنظران یکی از ساده‌ترین اقدامات برای تثبیت شن‌های روان و مبارزه با ریزگردها که با صرف هزینه‌ای اندک در مناطق بیایانی مورد استقبال دولت‌هاست، استفاده از روش مالچ پاشی نفتی است.
مصائب مالچ نفتی
هرچند که مالچ نفتی در مهار شن‌های روان تاثیر دارد و در مناطقی هم از هجوم ریزگردها به مناطق مسکونی جلوگیری می‌کند، اما از این جهت که عوارض زیادی از جمله نابودی کامل پوشش گیاهی و در مواردی نابودی چرخه طبیعی را در پی دارد، مورد استقبال نیست. با وجود چنین عوارضی متاسفانه در ایران همچنان با همان روش مالچ پاشی نفتی اقدام به تثبیت شن‌های روان می‌کنند که به گفته بسیاری از کارشناسان صدمات غیرقابل جبران و به تعبیری مرگ حتمی محیط زیست را به همراه دارد.
گرچه مالچ پاشی مزایای خاص خود را هم دارد، اما باید در نظر داشت که مهم‌ترین مساله در کاربرد مالچ این است که این ماده به عنوان افزودنی برای خاک، نباید مشکل تازه‌ای را چه برای میکروارگانیسم‌ها و حتی برای گیاهان یا انسان ها ایجاد کند. یکی از مشکلات اصلی مالچ نفتی این است که ترکیبات فرّار تولید می‌کنند و این ترکیبات گوگردی و آروماتیکی هستند که برای ساکنان آن منطقه می‌توانند مشکل بوی بد و حتی مشکلات تنفسی ایجاد کنند.
یکی از مشکلات دیگر، این است که چون رنگ سیاه دارد و این رنگ سیاه، نور خورشید، آن هم در این مناطق گرم و خشک، و گرمای زیادی را به خودش جذب می‌کند، باعث می‌شود تا روی آن سطحی که مالچ پاشیده شده، دما خیلی بالا رفته و این وضع برای شرایط بیولوژیک خاک و موجوداتی که در آن باشند، تاثیرات نامطلوبی داشته باشد.
مالچ نفتی اگر روی سطح خاک پاشیده شده باشد، کل پوشش گیاهی روی سطح خاک را از بین برده و امکان رشد مجدد گیاهان را در خاک از بین می برد. مالچ نفتی بر هوادهی به ریشه گیاهان تاثیر منفی دارد و در ضمن استفاده از آن‌ها را در برخی از محیط‌های طبیعی به شدت نگران کننده می‌کنند.
سمنان استانی با ۶۰۰ هکتار کانون فرسایش بادی
براساس آخرین تحقیق‌های انجام شده، ۶۰۰ هکتار از پهنه استان سمنان درگیر کانون بحران فرسایش بادی و یک میلیون و ۳۷۰ هزار هکتار تحت تأثیر فرسایش بادی است. در استان سمنان ۳۲ کانون بحرانی وجود دارد و بیشترین کانون‌های فرسایش بادی مربوط به جنوب و شرق استان سمنان است.
شهرستان گرمسار با داشتن ۲۸۴ هزار و ۷۰۰ هکتار اراضی کویری یکی از مناطقی است که هر سال با وزش بادهای موسمی ۱۲۰ روزه دچار مشکلات فراوانی می‌شود و در این منطقه برای رهایی از ریزگردها طرح پژوهشی مالچ ریگی به صورت آزمایشی انجام شد که در کاهش مشکلات نقش مؤثر داشت.
از ۲۸۴ هزار و ۷۰۰ هکتار اراضی کویری شهرستان گرمسار، ۱۵ هزار هکتار مربوط به اراضی بحرانی درجه یک و بقیه مساحت مربوط به اراضی بحرانی درجه ۲ است.
اجرای اولین طرح پژوهشی مالچ ریگی کشور در گرمسار
رئیس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان گفت: مالچ ریگی به عنوان روشی کاربردی و با هزینه پایین برای مقابله با فرسایش بادی، گرد و غبار و بیابانزایی برای اولین بار در قالب طرح پژوهشی در بخشی از منطقه بیابانی گرمسار به پیشنهاد پدر علم کویرشناسی اجرا شده است.
علی ترابی در گفت و گو با ایرنا، ابراز داشت: طرح پژوهشی اجرایی مالچ ریگی به روش پاشش پرتابی انجام شده که براساس پژوهش‌ها، عملکرد مناسب و هزینه کم دارد.
وی تصریح کرد: سازگاری با طبیعت، دائمی بودن و داشتن دوام و مقاومت در برابر تابش نور خورشید، بی نیازی از آب، طبیعی و آسان بودن اجرا و امکان اجرا در طول سال از جمله مزایای مالچ ریگی است.
رئیس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان، افزایش نیافتن دمای محیط، کاهش میزان تبخیر از سطح خاک، کاهش فرسایش آبی و هزینه کمتر نسبت به استفاده از مالچ های نفتی یا شیمیایی را از دیگر مزایای مالچ ریگی عنوان کرد.
وی خاطرنشان کرد: در شرایطی که در منطقه بیابانی قابلیت تثبیت زیستی وجود ندارد، مانند اراضی رسی، نمکی، اراضی شور و پف کرده، به علت وجود میزان زیاد املاح در خاک و یا دوربودن از منابع آبی، برای جلوگیری از فرسایش بادی روش مالچ پاشی استفاده می‌شود.
رئیس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان بیان کرد: طرح پژوهشی اجرایی مالچ ریگی، به صورت مشارکتی با منطقه ویژه اقتصادی گرمسار انجام شده و ۷۰ درصد هزینه اجرای طرح را منطقه ویژه اقتصادی گرمسار پرداخت کرده است.
ریگ‌پاشی راهبرد موثر در مهار ریزگردها
پدر علم کویر شناسی ایران گفت : همه استان ها به جز مازندران، گیلان و بخشی از گلستان، در محاصره ریزگردها هستند که ریگ پاشی بهترین راهبرد مهار این مشکل فراگیر در کشور است.
پروفسور کردوانی در گفت وگو با ایرنا ابراز داشت: نظریه مالچ پاشی در سال ۱۳۴۲ برای مهار ریزگردها در جهان ارایه شد و اکنون دیگر اثر ندارد و به گفته صاحبنظران، این طرح ۱۳ عیب بزرگ دارد که یکی از آن ها دوام نداشتن برای مهار شن و ماسه های روان است.
وی اظهارداشت : ریگ پاشی یک نوآوری جدید در رفع تنش بیابانزایی و نابودی کانون فرسایش بادی در نقاط پرتنش کشور است که از سوی خودم مطرح شده است.
به گفته وی اجرای طرح ریگ پاشی به صورت نمونه در مناطق کویری گرمسار در مدت کوتاه اجرا و این مناطق چندهزار هکتاری در آینده نزدیک مکانی زیبا برای گردشگران و کویرنوردان شد.
پدر علم کویر شناسی ایران بیان کرد : طوفان گرد و غبار در مناطق مختلف کشور امان مردم را بریده است و مسوولان می توانند با تخصیص اعتبار به موقع که در واقع میزان پرداختی طرح ریگ پاشی کمتر از مالچ پاشی است، در افزایش رفاه اجتماعی بکوشند.
پدر علم کویرشناسی ایران تصریح کرد: بیابانزایی روز به روز در ایران تشدید می شود و پوشش گیاهی در بسیاری از مناطق نابود شده و بیشتر روستاها که باید محلی برای رونق گردشگری باشند از بین رفته است.
مالچ ریگی یکبار هزینه برای همیشه
پدر علم کویر شناسی ایران بیان کرد: مالچ ریگی جایگزینی مناسب برای رفع مشکلات مالچ نفتی است و می‌تواند یک بار برای همیشه شن و ماسه را تثبیت کند، چون ریگ دارای دانه‌های درشت به اندازه بادام است و در طبیعت به وفور یافت می‌شود و برای تولید آن بر خلاف مالچ نفتی که نیازمند کارخانه قیر است ، به احداث کارخانه نیاز ندارد.
وی یادآور شد: مالچ یا خاک‌پوش به معنی پوشش سبک و نرم سطح خاک است که باعث حذف یا کاهش گرد و خاک می شود وهمچنین برای حفظ رطوبت خاک، حذف علف‌های هرز و نگه داشتن خنکی خاک استفاده می‌شود . مالچ ها معمولا از جنس مواد نفتی یا شیمیایی اند و با اینکه گرد و خاک را حذف می کنند ، آسیب های زیست محیطی را به همراه دارند.
پدر علم کویر شناسی ایران اضافه کرد: مالچ نفتی حاوی فلزات سنگین مانند سرب است، بعد از پاشش به نظر می‌رسد که سراسر منطقه سوخته و انتشار بوی نفت سوخته ناشی از عمل برای سلامت مضر است.
وی اظهار داشت: مالچ نفتی ضریب حرارتی را افزایش می‌دهد که این موضوع باعث از بین رفتن حشرات و گیاهانی نظیر «دم گاوی» می‌شود.
پدر علم کویر شناسی ایران بیان کرد: مالچ نفتی در صورتی که یکسان پاشیده نشود، در مناطق دارای تپه‌های ماسه‌ای موجب سیلاب می‌شود و همچنین پس از ۳ سال اثر آن از بین می‌رود.
معضل ریزگردها با ماسه‌روان اشتباه گرفته نشود
پدر علم کویر شناسی ایران در ادامه گفت و گوبا ایرنا سمنان افزود : چالش ماسه‌روان و ریزگرد نباید با هم اشتباه گرفته شود و برای هریک از این چالش‌ها باید راهکار جداگانه اتخاذ کرد.
کردوانی بیان کرد: طرح ریگ پاشی به غیر از تپه های بزرگ ماسه ای در تمام مناطقی که کانون ریزگردها باشد، قابل اجراست.
وی اضافه کرد: در مناطقی که چالش ماسه‌روان وجود دارد باید از راهبرد ایجاد پوشش گیاهی استفاده کرد و گیاهان علفی یکساله مانند تره سودانی کاشته شود.
وی تصریح کرد: در مناطقی که منشا ماسه روان است می‌توان با برداشت ماسه در منطقه و استفاده از آن در بخش‌های مختلف مانند کشاورزی و ساختمانی معضل را حل کرد.
پدر کویرشناسی ایران بیان کرد: روستاهای کلا و کندو در جنوب شهر سمنان روزگاری درگیر ماسه‌های روان بود، اما اکنون احداث ساختمان در منشا ماسه‌های روان و برداشت ماسه‌ها و استفاده از آن در بخش‌های دیگر و تاغ‌کاری برای تقویت پوشش گیاهی، موجب شده تا این معضل برای همیشه در روستاهای کلا و کندو رفع شود.
وی یادآور شد: مالچ نفتی خسارت جبران ناپذیری را به طبیعت وارد می‌کند و راهکارهای زیادی وجود دارد که می‌تواند جایگزین روش هزینه‌بر مالچ نفتی شود.
پدر کویرشناسی ایران اظهار داشت: پاشش مالچ رسی برای تپه‌های ماسه‌ای که امکان برداشت وجود ندارد راهبردی هوشمندانه برای حفظ محیط زیست و طبیعت است.
کردوانی بیان کرد: از مخلوط آب، خاک رس و ماسه به نسبت‌های مشخص مالچ رسی تهیه می‌شود و با ماشین آلات در دسترس به راحتی قابل پاشش و استفاده است.
گرمسار با بیشترین غلظت ذرات گرد و غبار موفق در اجرای مالچ ریگی
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان گرمسار گفت: بیشترین غلظت ذرات گرد و غبار در این شهرستان سال گذشته یک هزار و ۶۰۰ میکروگرم بر مترمکعب گزارش شد که ۱۰ برابر بیشتر از حد بحرانی است
اسماعیل عرب معصومی با اشاره به حرکت شن‌های روان در منطقه ایستگاه کویر و ایجاد ریزگرد و غبار در منطقه، تصریح کرد: گرمسار سال گذشته سه روز هوای توفانی داشت که از این سه روز، یک روز آن بحرانی بود و تنفس مردم را دچار مشکل کرد.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان گرمسار گفت: در هوای گرمسار بیش از ۴۵۰ میکروگرم بر متر مکعب گرد و غبار در روزهای طوفانی گزارش شده است.
وی اضافه کرد: عملیات مهار شن‌های روان در قالب طرح پژوهشی اجرای مالچ ریگی در محدوده استان سمنان، عوارضی اتوبان گرمسار - قم در وسعت ۵۰ هکتار با اعتبار بالغ بر ۷۰ میلیارد ریال اجرا شد.
وی ادامه داد: شهرستان گرمسار با داشتن ۲۸۴ هزار و ۷۰۰ هکتار اراضی کویری یکی از مناطقی است که هر سال با وزش بادهای موسمی ۱۲۰ روزه دچار مشکلات فراوانی می‌شود و مالچ پاشی نقشی مؤثر در کاهش مشکلات داشت.
عرب معصومی بیان کرد: از ۲۸۴ هزار و ۷۰۰ هکتار اراضی کویری شهرستان گرمسار، ۱۵ هزار هکتار مربوط به اراضی بحرانی درجه یک و بقیه مساحت مربوط به اراضی بحرانی درجه ۲ است.
بیابانزدایی با تقویت پوشش گیاهی
رییس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان با بیان اینکه برای مقابله گردو غبار در استان از مالچ نفتی استفاده نشده است، گفت: ۶ هزار هکتار عملیات بیابانزدایی سال گذشته با هدف حفظ پوشش گیاهی و مقابله با فرسایش بادی در استان انجام شد.
علی ترابی در گفت و گو با ایرنا ابراز داشت: طرح‌های بیابانزدایی در سال گذشته در قالب طرح‌هایی مانند نهال‌کاری، آبیاری و مراقبت، ایجاد بادشکن اطراف مزارع، مدیریت روان‌آب و بذرپاشی انجام شد.
وی ادامه داد: از مجموع ۶ هزار هکتار عملیات بیابانزدایی در استان سمنان در سال گذشته ۲ هزار و ۷۵۰ هکتار نهال‌کاری، ۶۰ کیلومتر بادشکن اطراف مزارع و بقیه دیگر اقدامات بیابانزدایی انجام شده است.
وی بیان کرد: سال ۹۷ اعتباری برای بیابانزدایی تخصیص نیافته بود و تنها در حدود پنج هزار هکتار آبیاری و مراقبت انجام شد.
ترابی تصریح کرد: طرح‌های بیابانزدایی در استان سمنان با اولویت مناطق در معرض فرسایش بادی و کانون‌های گرد و غبار اجرا می‌شود.
رییس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان افزود: حدود ۵۵۰ هزار هکتار از مناطق بیابانی استان کانون فرسایش بادی است و حدود ۲۰ درصد مناطق در اولویت اقدام‌های بیابانزدایی قرار دارد.
وی با بیان اینکه به جز شهرستان مهدیشهر که مناطق بیابانی ندارد، در سراسر استان سمنان عملیات بیابانزدایی انجام می‌شود، خاطرنشان کرد: ۱۱۰ هزار هکتار در استان تا کنون جنگل‌کاری اجرا شده که نقشی مهم در بیابانزدایی داشته است.
رییس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان اظهار داشت: سال گذشته بیش از ۱۳ میلیارد ریال برای بیابانزدایی در استان اختصاص یافت که بیش از نیمی از این اعتبارات تخصیص یافت و برای تخصیص باقیمانده اعتبارات اختصاص یافته داده شده است.
نظر شما