بایدها و نبایدهای پرورش مصنوعی آرتمیا در آذربایجان‌غربی

با بروز بحران خشکسالی در دریاچه نیلگون ارومیه که مامنی برای انواع آبزیان و به خصوص آرتمیا اورمیانا بود، حفاظت و صیانت از این موجود ارزشمند و نیز اشتغالزایی از طریق پرورش آن در استخرهای خاکی و خارج از بستر دریاچه ارومیه مورد توجه قرار گرفت.

در این راستا مدیریت شیلات و آبزیان آذربایجان‌غربی که توانسته بود پیشتر از بروز کم آبی و حدود ۲۰ سال قبل مجوز پرورش ماهی در استخرهای خاکی را در دشت فسندوز میاندوآب در جنوب این استان و در منتهی الیه جنوبی دریاچه ارومیه اخذ کند، برآن شد تا این مکان با زیرساخت‌های وسیع ۵۰۰ میلیارد ریالی را برای پرورش آرتمیا اختصاص و تغییر کاربری دهد.

در این زمینه طرح پایلوتی در ۱۳ هکتار از مزارع آذربایجان غربی آغاز شد که برای توسعه آن نیازمند اخذ مجوز از ستاد احیای دریاچه ارومیه، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نیرو و موافقت استانداری این استان بود.

این موافقت‌ها از سوی استانداری، سازمان حفاظت محیط زیست و ستاد احیای دریاچه ارومیه بعد از جلسات فنی و تخصصی به علت تاثیر آن در معیشت مردم منطقه و کم آب بر بودن انجام و در زمستان سال ۱۳۹۷ از طریق رسانه ها اطلاع رسانی شد.

هم اکنون بعد از گذشت بیش از یک‌سال از انتشار این خبر مسرت بخش، تاکنون اقدامی در بخش پرورش آرتمیا در این دشت همچنان آغاز نشده‌است.

دشت فسندوز در جنوب دریاچه ارومیه و در جوار مدخل زرینه رود به دریاچه واقع شده‌است که شیلات استان با تغییر کاربری درآن در صدد تبدیل این مکان به استخرهای پرورش آرتمیا می‌باشد اما اجرای این طرح از سال ۱۳۹۵ همچنان با بایدها و نبایدهایی مواجه بوده‌است که موجب تاخیر در اجرای آن شده‌است.

گفت وگو با دستگاههای مرتبط با این پروژه صنعتی و تولیدی زوایای مطلوبی از این طرح را پیش روی نهاده که این روزها بارقه های امید برای آغاز تولید و اشتغالزایی برای بیش از ۲۰۰ نفر از مردم بومی را در این منطقه تقویت می‌کند که می‌تواند اثرات بسیار مثبت اقتصادی در برداشته و رونق تولید و اشتغال را دربر داشته باشد.

رییس انجمن آبزی پروری ایران و رییس پژوهشکده آرتمیای دانشگاه ارومیه در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: در صنعت آبزی پروری کشور هزاران نفر مشغول به کارهستند و پرورش مصنوعی انواع آبزیان و آرتمیا را انجام می‌دهند.

دکتر ناصر آق افزود: دریاچه ارومیه در شمال غرب کشور با توجه به پتانسیل های خدادادی برای پرورش آرتمیا مساعد است و دانش فنی آن نیز وجود دارد.

وی بیان کرد: هم اکنون در نقاط مختلف کشور دانش فنی آن تعمیم داده شده‌است و گونه‌هایی مختلف در استخرهای خاکی پرورش داده می‌شوند که لازم است در این استان نیز با توجه به نقش مهم آن در اقتصاد و اشتغال این امر مورد توجه باشد.

وی با اشاره به اینکه از قدیم‌الایام حاشیه دریاچه ارومیه برای پرورش آرتمیا مساعد بوده‌است، اضافه کرد: در دشت فسندوز برای پرورش آرتمیا در استخرهای خاکی به وسعت ۲۰۰ هکتار مجوز از محیط زیست اخذ شده‌است.

رییس انجمن آبزی‌پرووری ایران با اشاره به کم آبی در این منطقه و سابقه تولید و آبزی پروری در دشت فسندوز گفت: در ۲۰ سال گذشته ۲ هزار هکتار زمین برای پرورش ماهی در فسندوز در نظر گرفته و زیرساختهای آن نیز تامین شد که به علت کم‌آبی، ۷۵۰ هکتار آن به استخر تبدی شد که تاکنون بخش وسیعی از آن بلااستفاده مانده‌است.

آق گفت: به علت اختصاص میلیاردها ریال هزینه برای فراهم سازی بسترها و عدم هدررفت سرمایه‌ها بهتر است استخرها به استخر پرورش آرتمیا تبدیل شوند.

وی افزود: کمبود آب شیرین مشکلی است که مانع پرورش ماهی در فسندوز می‌شود ولی به علت وجود آب شور می‌توان کارهای وسیعی با آب‌بری اندک انجام داد.

وی با اشاره به موافقت استانداری آذربایجان غربی و سازمان حفاظت محیط زیست درباره پرورش آرتمیا در دشت فسندوز افزود: تاکنون به علت عدم موافقت وزارت نیرو از برداشت محدود آب در این منطقه این طرح بلاتکلیف مانده است.

این محقق دانشگاه ارومیه با اشاره به اینکه هم اکنون فقط استخرهای تحقیقاتی شیلات در این مکان فعال است، گفت: به محض موافقت وزارت نیرو سرمایه گذاری توام با دانش فنی در این مکان انجام می‌شود.

وی اضافه کرد: در صورت حل مشکل مجوز آب این منطقه برای ۲۰۰ نفر اشتغالزایی خواهدشد و سالانه بیش از ۱۰ الی ۱۲ تن تولید سیست در منطقه انجام می‌شود که یک سوم نیاز کشوری است.

وی گفت: تولید سیست آرتمیا هم اکنون در کرمان وجود دارد ولی گونه آن متفاوت است و مقداری نیز توسط شیلات استان تولید و فراوری می‌شود در خود دریاچه ارومیه نیز این موجود در حال شکوفایی است ولی تولید در استخرهای خاکی حاشیه آن به صورت وسیع انجام نمی‌شود.

رییس پژوهشکده آرتمیای دانشگاه ارومیه با اشاره به اینکه امسال وضعیت دریاچه به علت بارندگی‌ها و اهتمام دولت براحیا بسیار عالی است، افزود: توجه به تولید آرتمیا و سیست آن در فسندوز مساله‌ای حیاتی برای صنعت آبزی پروری کشور و استان آذربایجان غربی است زیرا آرتمیا محصول استراتژیک در صنعت آبزی پروری به شمار می‌رود.

رییس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور نیز در این زمینه گفت: ارزیابی ذخایر آرتمیای کشور بیانگر وضعیت مطلوب آرتمیا از نظر ذخایر دریاچه است.

علی نکویی فرد با بیان اینکه برابر واردات کشور می‌توان از دریاچه ارومیه آرتمیا برداشت کرد که نزدیک به ۷۰ تن می‌باشد، اضافه کرد: در مناطقی که از آب شور و آب های نامتعارف برخوردارند و برای کشاورزی و شرب مورد استفاده نیستند می‌توان به تولید آرتمیا اقدام کرد.

وی با بیان اینکه می‌توان در هر هکتار حداقل یک تن بیومس و ۵۰ تا ۱۰۰ کیلو سیست برداشت کرد، افزود: گرما، کیفیت آب و شرایط مدیریت پرورشی در استخرهای موجود بر این موضوع اثرگذار است.

رییس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور معتقد است که افزایش شوری آب در استخرهای پرورشی کار دشواری است ولی برخورداری از دریاچه ای مانند دریاچه ارومیه که شوری آن بین ۱۸۰ تا ۲۰۰ گرم در لیتر است، برای پرورش این آبزی یک لطف الهی است.

نکویی فرد بر این باور است که در شرایط کم آبی دریاچه ارومیه استفاده از آب‌های نامتعارف و زمین‌های شور اطراف دریاچه برای مصارف آبزی پروری در بخش آرتمیا مطلوب است ولی توسعه بدون تحقیقات غیراصولی است.

وی گفت: این طرح باید مطالعه شده فاز به فاز و با تامین آب پیش برود چرا که برخورداری صرف از مجوز برای آن بدون آب شور مورد نیاز اقدامی نسنجیده تلقی می‌شود.

ایرج سلیمی معاون مدیریت شیلات و آبزیان آذربایجان‌غربی هم که سالها در این زمینه فعالیت داشته است، گفت: دشت فسندوز میاندوآب محلی منحصر به فرد است که به صورت استاندارد و پایلوت از سال ۱۳۹۳ تا کنون آرتمیا در آن تولید می‌شود.

وی بیان کرد: شیلات استان با هماهنگی ادارات مرتبط در زمینه تولید  پرورش آرتمیا اورمیانا در دشت فسندوز فعالیت دارد و این نوع منحصر به فرد در اذربایجان غربی تولید می شود.

وی اضافه کرد: در سایر نقاط کشور به ویژه در کرمان نیز آرتمیا فرانسیسکانا تولید می شود و محیط زیست با یک حرکت بسیار مطالعه شده اجازه نمی‌دهد هیچکدام از این گونه‌ها جابه‌جا شوند.

مدیر شیلات و آبزیان آذربایجان‌غربی گفت: با وجود اینکه سازمان آب در سال ۱۳۷۴ برای پرورش ماهی در این مکان مجوز داده بود و یک سری قراردادهایی با اشخاص حقیقی و حقوقی نیز در فسندوزمنعقد شده بود، ولی امکان آبرسانی به پروژه و تامین آب ملغی شد و آب شیرین به این مکان نرسید.

محمد باقر قریشی گفت: ولی هم اکنون می توان از آبهای غیر متعارف به ویژه شور و  لب شور در این منطقه برای مصارف صنعتی و پرورش آرتمیا استفاده کرد در حالی که از زمین‌های کشاورزی منطقه نمی‌توانند به علت کم آبی استفاده کرد.

وی نیز بااشاره به الزام ارائه مجوز وزارت نیرو اضافه کرد: این طرح آسیبی به دریاچه ارومیه نمی‌زند و تبعات زیست محیطی ندارد و در بخش اشتغالزایی می‌تواند مفید باشد.

وی با بیان اینکه از سال ۱۳۸۰ از آرتمیای دریاچه ارومیه بهره برداری می‌شد، افزود: با توجه به شرایط خشکسالی و حفظ گونه برای حفاظت از گونه، صید ممنوع شده است.

قریشی بیان کرد: در سالهای اخیر شیلات تحقیقاتی در زمینه پرورش آرتمیا اورمیانا انجام داده‌ زیرا آرتمیا اورمیانا از برندهای مهم جهانی است.

مدیر شیلات و آبزیان آذربایجان غربی بیان کرد: در فسندوز ظرفیت و زیرساخت ۲ هزار هکتاری داشتیم و در سال های قبل ۱۳۹۳ پرورش آرتمیا به صورت پایلوت در ۱۳ هکتار با هماهنگی مسوولان و نظارت انها انجام گرفت تا بیوتکنیک آن کاملا به دست آید که در این راستا نتایج مطلوبی کسب شد.

وی ادامه داد: هم اکنون در سایه مطالعات و تحقیقات موجود به راحتی می‌توان این نوع را بدون دغدغه به بخش خصوصی برای تکثیر و پرورش معرفی کرد و در سطح وسیع در صورت اعطای مجوز به تولید پرداخت.

قریشی با بیان اینکه بسیاری از اراضی حاشیه دریاچه ارومیه این روزها بلااستفاده مانده است و می‌توان پرورش آرتمیا را در این اراضی انجام داد، گفت: مکاتبات لازم در زمینه صدور مجوز با مسوولان مرتبط از جمله ستاد احیا و سازمان آب و وزارت نیرو انجام شده است و منتظر مجوز وزارت نیرو هستیم و پاسخی دریافت نشده‌است.

رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی، با نگاهی خوشبینانه به این موضوع گفت: دشت فسندوز دارای حوضچه‌های خاکی متعددی است که بعد از بررسی‌های انجام شده دکتر کلانتری رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور با پرورش آرتمیا در این منطقه موافقت کرد زیرا با استفاده از آب اندک و شورابه و نمک می‌شود فعالیت صنعتی را در این منطقه آغاز کرد.

فرهاد سرخوش گفت: این طرح به علت اینکه وزارت نیرو پیش تر از آن آب مورد نیاز را برای بخشهای کشاورزی، شرب و صنعت در حوضه دریاچه ارومیه را تخصیص داده بود در این زمینه تخصیص انجام نداد و این طرح همچنان راکد ماند.

وی با اشاره به اینکه کارگروه ستاد احیای دریاچه ارومیه با این طرح موافق بوده و استاندار آذربایجان‌غربی نیز پیگیر موضوع است، افزود: این طرح به عنوان یکی از معیشت‌های جایگزین در حوضه دریاچه ارومیه مطرح است و می‌توان با آغاز انتقال آب از کانی سیب به دریاچه ارومیه که سالانه 600 میلیون متر مکعب خواهد بود به تخصیص آب به این دشت صنعتی و نیز پرورش آرتمیا در آن امیدوار بود.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی بر این موضوع تاکید دارد که هیچ گونه مجوزی برای پرورش ماهی در فسندوز صادر نمی‌شود ولی برای پرورش آرتمیا در قالب طرح های صنعتی و کم آب بربا هماهنگی مسوولان پژوهشکده آرتمیا تصمیمات جدیدی اخذ خواهد شد.

یاسر رهبردین گفت: قالب فعالیت های موجود در دشت فسندوز تغییر یافته وتدابیر بکار گرفته شده برای حل این موضوع به علت اهمیت آن به زودی اعلام می شود.

اولین بار در کشور از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ برداشت صنعتی آرتمیا از دریاچه ارومیه انجام شد که این برداشت به دلیل کاهش شدید آب دریاچه ارومیه، افزایش میزان شوری آن و به صفر رسیدن آرتمیای زنده موجود در دریاچه به صفر رسید.

صنعت آبزی پروری جهان سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار درآمد دارد و نزدیک به ۳۰ میلیون نفر در این صنعت در کل جهان مشغول به کار هستند که همگی وابسته به تولید و پرورش آرتمیاست که در همین راستا ایران می تواند در تولید این جانور دریایی و ایجاد اشتغال نقش بسزایی ایفا کند.

آرتمیا موجود کوچکی است که به عنوان غذای زنده در تغذیه آغازین میگو، ماهیان دریایی، ماهیان خاویاری و ماهیان زینتی کاربرد وسیعی دارد و چهار گروه آبزیان در مراحل اول رشد وابسته به این موجود پرانرژی و مقوی هستند.

آرتمیا اورمیانا در شوری حداکثر ۲۲۰ گرم در لیتر می تواند زیست کند ولی اکنون وضعیت شوری دریاچه ارومیه به دلیل عبور از فصل گرما و کاهش بارندگی بیشتر از این میزان بوده است و امکان حیات برای این گونه جانوری وجود ندارد.

سالانه نزدیک به ۱۰۰ کیلوگرم سیست آرتمیا در کشور تولید می‌شود و ۱۰ تا ۳۰ تن سیست آرتمیا برای مصرف داخلی آبزیان از مبادی رسمی و غیر رسمی وارد کشور می‌شود.